Verwante vensters

1918 – Woonschool Zeeburgerdorp

Van opvang van asocialen tot Tokkie-amusement

---

Met de komst van sociale woningbouw voor mensen in sloppenwijken in de grote steden in de tweede helft van de negentiende eeuw werd de vraag gesteld of deze gezinnen wel ’toelaatbaar’ waren in de nieuwe woningen. Armbezoekers en woningopzichteressen meenden meestal van wel, als er maar toezicht en begeleiding was. Als het woongedrag storend was voor de buren of de huur niet werd betaald, spraken zij de bewoners daar op aan. Wie zich niet wist te gedragen, werd de huur opgezegd. Zij waakten over het gedrag, inden wekelijks de huur en zagen toe op zaken als een verbod op huisdieren of het drogen van de was in de woonkamer, een verplicht wekelijks bezoek aan het badhuis en het verplicht gebruikmaken van de gemeenschappelijke wasgelegenheid voor het wassen van kledij. Ook letten zij erop of de kinderen naar school gingen. Dit was vooral het geval na de Woningwet van 1901 toen (vooral gemeentelijke) woningbouwverenigingen ook voor deze gezinnen woningen bouwden.
Maar er bleef een groep mensen die zich hier weinig aan gelegen liet liggen. Voor deze groep werd door sociaal-democratische wethouders omstreeks 1914 de term ‘ontoelaatbare gezinnen’ bedacht. In de volksmond werden zij ‘asocialen’ genoemd en later kwam kwam in de loop van de twintigste eeuw de term ‘onmaatschappelijkheid’ in zwang. Zoals bedelaars en landlopers vanaf de negentiende eeuw in verre oorden als Veenhuizen en landbouwkoloniën als Het Hoogeland geresocialiseerd moesten worden, zo zouden ook voor deze groepen speciale woonplekken ingericht moeten worden waar zij apart konden worden opgevangen. In feite kwam de aanpak neer op gedwongen heropvoeding, vaak in aparte woonwijken. Zo ontstonden ‘inrichtingen voor het onderbrengen van toezicht vereischenden gezinnen’, later aangeduid als woonscholen, zoals Zeeburgerdorp (eerst houten barakken in 1918 en vanaf 1926 in een speciaal ontworpen dorp)) en Asterdorp (1927) in Amsterdam, Zomerhof in Den Haag (1921) en het Kerkwegcomplex (Houtplein) in Utrecht (1925). Gelegen aan de rand van de steden werden het – ondanks alle goede bedoelingen – vanzelf achterbuurten.

Na de Tweede Wereldoorlog ontstonden er vanuit dezelfde filosofie ’Gezinsoorden voor Moeilijk Opvoedbare Gezinnen’, veelal geïsoleerd gelegen in landelijke gebieden van Drenthe en Overijssel. Ook in steden werden nieuwe woonscholen gesticht, zoals Ravelijn in Maastricht (1956). De zorg voor asociaal en onzedelijk gedrag groeide in de jaren van wederopbouw enorm. De tweede bloeiperiode van de onmaatschappelijkheidsbestrijding viel in de periode 1955-1965.

De jaren zestig en zeventig deden het tij keren. Het denken veranderde bijna 180 graden, vooral door het werk van Herman Milikowski, Lof der onaangepastheid (1967), waarin radicale kritiek werd uitgeoefend op deze paternalistische bevoogding. Het ging er niet om deze mensen de beschavingsles te lezen, maar juist in hun eigenheid te waarderen, zo stelde Milikowski. Sinds die tijd wordt elke sociale interventie die riekt naar paternalisme al gauw geassocieerd met ‘de oude onmaatschappelijkheidsbestrijders’ als zijnde een achterhaalde fase in de ontwikkeling van het sociaal werk.
Feit is echter dat er al die jaren gezinnen/mensen zijn gebleven wier gedrag niet echt aan de maat is. We zijn het alleen wat neutraler gaan benoemen: overlast, en ze heten tegenwoordig ’bijzondere doelgroepen’. En keer op keer duikt er weer een variant op om deze mensen ergens afzonderlijk te gaan opvangen: van degradatiewoningen (voor het eerst zo benoemd door een wethouder in Bergen op Zoom), via wooncontainers (vanaf 1993 een initiatief uit Kampen) tot het Amsterdamse project Skaeve Huse: een aparte woonvoorziening naar Deens voorbeeld voor mensen die in hun woonsituatie regelmatig overlast veroorzaken op een locatie waar ze anderen niet storen en onder toezicht van een professionele woonbegeleider. Geheel in deze traditie hield PVV-leider Wilders in 2011 een pleidooi voor het inrichten van ‘tuigdorpen’.

Met uitzondering van het Skaeve Huse-project, dat in verschillende steden navolging heeft gevonden, zijn de meeste van deze initiatieven niet erg succesvol geweest. Er is ook iets dubbelzinnigs aan de hand. Niemand wil naast een asociaal gezin wonen, ze geven professionals en instanties handenvol werk, maar in de media kunnen ze worden omgetoverd tot dekselse rebellen. De romantische echo van Milikowski krijgt nogal eens een perverse vervorming. Zie de eindeloos herhaalde lotgevallen van de Familie Flodder, de heldenstatus die de Tokkies ooit wisten te bereiken, en het succes van de roman De helaasheid der dingen, waarin Dimitri Verhulst verhaalt van een in ‘comazuipen’ gespecialiseerde familie in het Vlaamse dorp Reetverdegem. Het boek is inmiddels zeer succesvol verfilmd. Ook het ongekende succes van de film New Kids Turbo (meer dan een miljoen bezoekers!), met in de hoofdrol een groepje bandeloze asociale Brabantse jongeren, past in dit rijtje. Wat ooit onder de burgerij vooral afschuw wekte, kan in onze mediacultuur moeiteloos tot vrolijk amusement verheven worden.

Publicatiedatum: 19-03-2009
Datum laatste wijziging: 01-06-2024

Auteur(s): Jos van der Lans

---

Verwante vensters

• 1818 Maatschappij van weldadigheid
• 1822 Naar de koloniën
• 1894 Christelijke landbouwkolonie Het Hoogeland
• 1903 Vereniging van Woningopzichteressen

Extra

Woonladder
In 2004 introduceerde Tweede Kamerlid Co Verdaas het begrip ‘woonladder’ om aan te geven dat er op de woningmarkt een aantal treden ontbreekt tussen de straat en het gewone reguliere wonen. De tussenliggende ‘treden’ (bijvoorbeeld pensions of containerwoningen) zouden een functie kunnen vervullen voor zowel dak- en thuislozen als voor mensen die uit hun woning worden gezet vanwege huurschulden of woonoverlast. In het rapport Wonen aan de onderkant heeft de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV) het begrip ‘woonladder’ nader uitgewerkt.

Verder studeren

• Maarten van der Linde (2013), Basisboek geschiedenis Sociaal Werk in Nederland Amsterdam: SWP, vijfde druk. Hoofdstuk 10, pp. 223-225.
• Frits van Wel (1988), Gezinnen onder toezicht. De Stichting Volkswoningen te Utrecht. 1924-1975. Proefschrift. Amsterdam: SUA.
• Jansen, Christel (2012), De Woonschool Het verhaal van een meisje dat opgroeide tussen zwakbegaafden en 'asocialen'. Amsterdam: Uitgeverij Balans.
• Stephan Steinmetz (2016), Asterdorp Een Amsterdamse geschiedenis van verheffing en vernedering Amsterdam: Atlas Contact.
• Steyaert, J. & van Lanen, M. (2011), Het hardnekkige populisme van niet-effectieve interventies, de tuigdorpen van Wilders, SOZIO, 2011, nr. 99

Literatuur

• Arie Querido (1933), Het Zeeburgerdorp. Een sociaal-psychiatrische studie. Leiden-Amsterdam.
• Egbert Ottens (1975), ’Huisvesting onaangepasten’,  hoofdstuk uit: Ik moet naar een kleinere woning want mijn gezin wordt te groot, uitgave Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting Amsterdam, ter gelegenheid van 125 jaar sociale woningbouw in Amsterdam.
• Adrianne Derksen en Loes Verplanke (1987), Geschiedenis van de onmaatschappelijkheidsbestrijding in Nederland 1914-1970 Meppel 1987.
• Anita Koster (1987), Siberië in de binnenstad - Een woonschool in Den Bosch, in: TSS, jrg 1987, nr. 2, p.31
• Herman Milikowski (1967), Lof der onaangepastheid. Een studie in sociale aanpassing, niet-aanpassing en onmaatschappelijkheid Meppel
• Ali de Regt (1984), Arbeidersgezinnen en beschavingsarbeid. Ontwikkelingen in Nederland 1870-1940 Amsterdam: Boom, meerdere drukken. ISBN 90 6009 578 2
• Jooosje Lakmaker (2008), Van Asterdorp tot Skaeve Huse. Fatsoenlijk woningen voor asociale burgers.  in: Ons Amsterdam, juli/augustus 2008, pp. 268-272.

Aanvullend materiaal

• Singelenberg, J., & Tabak, L. (2005), Rare huizen voor rare leefwijzen Rotterdam: SEV
• Steyaert, J. (2006), Woonassertiviteit en burgerschap, een gelukkig huwelijk? F. Sanders (Ed.), Reflecties op het Woondomein (pp. 15-36). Eindhoven: TUe.
• Timmer, P. (2002), Woonscholen in Nederland: de Ravelijn in Maastricht als laatste herinnering Historisch geografisch tijdschrift, 20(2), 60 - 69.
• van Wel, F. (1988), Gezinnen onder toezicht, de stichting volkswoningen te Utrecht 1924-1975 (PhD).  Amsterdam: SUA.
• van Wel, F. (1990), Asociale gezinnen, van woonschool naar degradatiewoningen? Jeugd en samenleving, 20, 131-147.
• van Wel, F. (1999), Een eeuw interventieperspectieven op gezinnen met meervoudige problemen. In C. Brinkgreve & P. van Lieshout (Eds.), Geregelde Gevoelens. Maarssen: Elsevier/De Tijdstroom.
• Bruinooge, Janine (2004), Gezeurgezin. In: VARA TV Magazine, nr. 27, 9 juli. Over een kleine omroepoorlog over de Tokkies.
• VPRO (), Een uitzending over de Stokstraat in Maastricht, met informatie over Ravelijn  
• Kemal Rijken (2009), 'Grondrechten asocialen in het geding' in: Binnenlands Bestuur, 24 april 2009. (Over het functioneren van de wetten Victoria & Victor.)
• Karimi, Anette (2012), 'Tokkie-regel tegen aso. Overlast huurders snel aanpakken met maatregel.' In: SPITS. 5 november 2012. Krantenbericht over pleidooi van Groningse onderzoeker Michel Vols voor een aso-wet, naar Engels voorbeeld.
• Ron van Gelderen (2024), ’Toezicht vanuit het mitrailleursnest’ , in: Huurpeil, jrg 2024, nr.2, p.37. [Over de woonschool Zomerhof in Den Haag.]

Links

• Ravelijn
• wikipedia: woonschool
• Filmpje over Asterdorp - Amsterdam
• In oktober 2011 speelde de voorstelling Asterdorp in het M-lab in Amsterdam

Studieopdrachten

Klik hier om de studieopdrachten te bekijken

Video

De Onmaatschappelijken. Woonscholen in Utrecht
Ruim vijftig jaar (1924-1975) beheerde de Stichting Volkswoningen te Utrecht een aantal wooncomplexen voor ’asociale, onmaatschappelijke of maatschappelijk onaangepaste’ gezinnen. Aanvankelijk hield een opzichtersechtpaar toezicht, later zette een schare hulpverleners zich in voor hun heropvoeding. In de documentaire wordt teruggekeken op deze vandaag de dag als bevoogdend en stigmatiserend ervaren hulpverlening.

YouTube, 29 mei 2023 | ’Ze moeten het wonen nog leren’. Asterdorp en Zeeburgerdorp. Tijdelijke tehuizen voor gezinnen. Een film van W. Visscher en M-A. van Wijnen (1989).

In 1926 en 1927 bouwde de gemeente Amsterdam twee ’woonscholen’ voor ontoelaatbare gezinnen. Dit waren gezinnen die volgens de gemeente niet zomaar konden worden toegelaten in gewone gemeentelijke woningen, vanwege burenoverlast, woningvervuiling of huurschuld. Zij moesten eerst onder toezicht van een woningopzichteres het wonen nog leren...

YouTube, 29 mei 2023 | Woonschool Houtplein
Een (afstudeer)film van Leona Bishop, Nelleke Bos, Elaine Meuldijk en Christien de Munck (jaren 80).

Ontoelaatbaren, asocialen en maatschappelijk onaangepasten, dat waren namen voor de mensen die tot diep in de jaren 70 op het Utrechtse Houtplein woonden. In deze video wordt aan de hand van foto’s en interviews met bewoners, een directeur en gezinsverzorgster het verhaal verteld van de Stichting Volkswoningen (1924-1975), een van de oudste ’’woonscholen’’ voor probleemgezinnen van Nederland, met de langste duur.

YouTube, 29 mei 2023 | Geschiedenis van de Stichting Volkswoningen, een Utrechtse woonschool voor asociale gezinnen op het Houtplein (1924-1975). Videoklankbeeld 1991 (Frits van Wel).