Verwante vensters

1903 – Vereniging van Woningopzichteressen

Van woninginspectie naar huismeesterschap

---

Wonen moet je leren – met die beschavingsmissie was Octavia Hill in de jaren zestig van de negentiende eeuw in Londen begonnen met het sociaal beheer van woningen waarin de armste arbeidersgezinnen een plek kregen. In haar ogen was goede volkshuisvesting een voorwaarde voor volksontwikkeling. Woningopzichteressen haalden wekelijks de huur op, zorgden dat gebreken hersteld werden en gaven advies bij werkloosheid of schulden. Daar stond tegenover dat de bewoners zich netjes moesten gedragen en geen overlast voor anderen zouden veroorzaken. Door persoonlijke contacten moesten opzichteressen de arbeidersklasse verheffen tot een hoger beschavingspeil.

Helene Mercier gaf het werk van Octavia Hill in 1886 in Nederland bekendheid met haar boek Over arbeiderswoningen. Twee bij de eerste Amsterdamse sociale woningbouw betrokken vrouwen, Johanna ter Meulen en Louise Went, trokken beginjaren negentig naar Londen om daar het vak te leren. Toen in 1901 de nieuwe Woningwet een aanzienlijke uitbreiding van het aantal door woningbouwverenigingen gebouwde sociale huurwoningen mogelijk maakte, voorzagen zij dat het woningmaatschappelijkwerk een enorme vlucht zou nemen. Daarom namen zij in 1903 het initiatief tot de oprichting van een ‘Vereniging van Woningopzichteressen’ - de eerste ‘sociaal werk’-beroepsvereniging in Nederland.
De opzichteressen zagen hun woningwerk niet als een vorm van liefdadigheid, maar als een vak, waarvoor door bouwverenigingen en particuliere huizenbezitters salaris moest worden betaald en waarvoor mensen opgeleid moesten worden. Er waren daarom nauwe banden met de Opleidingsinrichting voor Sociale Arbeid, die vanaf 1899 de eerste beroepsopleiding voor maatschappelijk werkers verzorgde. Van de eerste lichtingen ‘afgestudeerden’ haalde het grootste deel het diploma woningopzichteres.
Tijdens de oprichtingsvergadering werd lang gediscussieerd over de naam ‘Vereniging van Woningopzichteressen’, die immers impliceerde dat mannen geen lid konden worden. Op twee aanwezigen na vond iedereen dat vooral vrouwen over de talenten beschikten om ‘van vrouw tot vrouw’ de bewoonsters van advies te dienen. Wonen was geen mannenzaak.
Deze exclusieve claim heeft de Vereniging uiteindelijk de das omgedaan. Toen het aantal sociale huurwoningen aanmerkelijk toenam kozen woningbouwverenigingen steeds vaker voor een man als opzichter, die naast het wekelijks ophalen van de huur ook steeds meer de rol kon gaan spelen van sociaal beheerder, eigenlijk het type huismeester zoals we dat vandaag de dag nog steeds kennen. De woningopzichteressen hadden daarbij het nakijken.

In de jaren vijftig verdween de Vereniging geruisloos van het toneel. In 1953 werd nog wel het vijftigjarig bestaan gevierd, en in 1959 veranderde ze de naam in Vereniging voor Sociaal Woningbeheer, maar die stierf snel daarna een stille dood. In de turbulente jaren die daarop volgden werd de oude woninginspectie en het vak van woningopzichteres symbool voor betutteling en paternalistische bemoeizucht. Woningbouwverenigingen schaften langzaam maar zeker het woonmaatschappelijk werk af. Zo ging je niet met burgers om, was de nieuwe opvatting. Moderne burgers lieten zich bovendien niet meer zo gemakkelijk de les lezen. Mensen zijn immers zelf verantwoordelijk.
De praktijk blijkt echter weerbarstiger. Zeker in achterstandswijken, met een zeer heterogene bevolkingssamenstelling, gaat het (samen)wonen niet vanzelf goed. Mensen bezorgen elkaar (geluids)overlast, en achter de voordeur wil ook nog wel eens het nodige mis gaan (mishandeling, verwaarlozing kinderen). De laatste decennia trekken daarom opnieuw steeds meer professionals de buurten en woningen in om sociale processen in goede banen te leiden. Ze noemen zich geen woningopzichteressen meer, maar buurtbeheerders, buurtconciërges, huismeesters, sociale beheerders, buurtregisseurs. (Zie ook: 1993 - Bemoeizorg.) Ze strijden ook minder dan hun voorgangsters tegen verpaupering en verkrotting; ze hebben hedendaagse doelen: leefbaarheid, veiligheid, activering. (Zie ook: 1947 - de wijkgedachte.) Maar wie ze over hun werk hoort praten, merkt al snel dat ze uit het zelfde (sociale) hout gesneden zijn als hun voorgangers een eeuw geleden.

Publicatiedatum: 01-03-2009
Datum laatste wijziging: 05-11-2025

Auteur(s): Jos van der Lans

---

Verwante vensters

• 1864 Octavia Hill
• 1870 Helene Mercier
• 1874 De sociale quaestie
• 1901 De Woningwet
• 1947 Start beroepsvereniging(en)

Extra

Beroepsorganisaties
Sociaal werkers hebben in Nederland lange tijd onder de hoede van regenteske en verzuilde organisaties gewerkt. Daarom hebben zelfstandige onafhankelijke beroepsorganisaties zich nooit sterk ontwikkeld. Zo ontstond pas in 1947 de Nederlandse Bond voor Maatschappelijk Werkers, die momenteel functioneert onder de naam Beroepsvereniging van Professionals in Sociaal Werk (BPSW). Naast deze beroepsorganisatie kende de sociale sector tot 2010 Phorza (beroepsorganisatie voor sociale, (ortho)pedagogische en hulpverlenende functies) en BON (Beroepsvereniging Opbouwwerkers Nederland), maar deze beide organisaties hebben zich opgeheven. Het is tekenend voor de geringe bereidheid van professionals om zich beroepsmatig te organiseren. Toch heeft de BPSW met in 2016 circa 4.500 leden haar positie weten te versterken.

Verder studeren

• Maarten van der Linde (2013), Basisboek geschiedenis Sociaal Werk in Nederland Amsterdam: SWP, vijfde druk. Hoofdstuk 8.
• Ali de Regt (1995), Arbeidersgezinnen en beschavingsarbeid. Ontwikkelingen in Nederland 1870-1940. Amsterdam: Boom. Met name: hoofdstuk VII, ‘Woningopzichteressen en beschaving’, pp. 175-198.

Literatuur

• Adrianne Dercksen en Loes Verplanke (1996), Geschiedenis van de onmaatschappelijkheidsbestrijding in Nederland 1914-1970 Amsterdam/Meppel: Boom.
• Maarten van der Linde (2009), Johanna ter Meulen, pionier van outreachend werken. SoziO 87, april 2009, pp. 40-43.
• Ali de Regt (1977), Arbeidersgezinnen en industrialisatie: ontwikkelingen in Nederland 1880-1918 , Amsterdams Sociologisch Tijdschrift, 4(1), 3-27.
• Frits van Wel (1988), Gezinnen onder toezicht. De Stichting Volkswoningen te Utrecht. 1924-1975. Proefschrift. Amsterdam: SUA.
• Ali de Regt (1979), Woningopzichteressen: een mislukt professionaliseringsproces , Amsterdams Sociologisch Tijdschrift, 6(3), 418-448.
• Ali de Regt (1981), Ontoelaatbare gezinnen. Over het ontstaan van onmaatschappelijkheid , Amsterdams Sociologisch Tijdschrift, 7(4), 391-432.
• Ali de Regt (1982), Armenzorg en disciplinering , Amsterdams Sociologisch Tijdschrift, 8(4), 636-659.
• De Regt, A. (1986), Onmaatschappelijke gezinnen: over het verdwijnen van een categorie,  in J. W. de Beus & J. A. A. van Doorn (red.), De geconstrueerde samenleving (pp. 133-154). Meppel/Amsterdam: Boom.
• Marchien den Hertog (2017), ’Zo gelukkifg als een barones’- Hoe de arbeider leert wonen’  in: Magazine Maand van de geschiedenis oktober 2017, pp. 25-27.

Aanvullend materiaal

• Johanna ter Meulen (1898), De beschaafde vrouw als opzichteres over arbeiderswoningen. Befaamd rapport (6 blz.) voor de Nationale Tentoonstelling voor Vrouwenarbeid, waarin zij pleit voor woningopzichteres als gesalarieerd beroep.
• Johanna ter Meulen (1903), Huisvesting van armen te Amsterdam. Geïnspireerd door Octavia Hills Homes of the London Poor.
• Wilhelmina C. Blomberg (1953), Vijftig jaren woningwerk in Nederland. Uitgave van de Vereniging van Woningopzichteressen.

Links

• Wikipedia: Johanna ter Meulen
• Wikipedia: Louise Went

Studieopdrachten

Klik hier om de studieopdrachten te bekijken

Video

YouTube, 22 okt 2025 | In dit tweede deel van ‘De Gedenksteen’ ligt de focus op het gedachtegoed van wooncorporaties (vanaf 1900) en het fenomeen woningopzichteressen. Het Van der Pek-blok staat in Amsterdam Oost / Indische Buurt. In dat blok was Clasien Meursing van 1919 tot 1946 woningopzichteres. Wat was de impact van deze vrouwen die niet alleen de huur ophaalden, maar ook vele gezinnen ondersteunden en probeerden te verheffen. Heeft dat idee van sociale verheffing nu nog waarde?

Het thema is: Wat is sociale cohesie en wat doet vooruitgang en modernisering met een gemeenschap?

Met Mirjam Prenger & Emeritus hoogleraar Wijsbegeerte en bestuurskunde - Gabriel van den Brink

Gepubliceerd op 24 apr. 2015
Wat was de vijfde en tevens Laatste Dag van de Huismeester een mooie dag! Je bent naar huis gegaan met een heleboel -misschien wel- nieuwe informatie. In dit filmpje blikken we kort terug op de laatste dag.

< Overzicht > Volgende verwante venster >