Verwante vensters

1818 – Maatschappij van weldadigheid

Werkverschaffing als armoedebestrijding

---

Weldadigheid, Gods beeld, praalt dan eerst rijk en schoon,
Als de armoê ’t loon geniet van eigen vlijtbetoon:
Voor haar blijft, welk een glans het goud ook om zich spreidt,
De grootste weldaad werk en nutte werkzaamheid.

Johannes van den Bosch (1780-1844) was een ambitieuze militair die het in Nederlands-Indië tot kolonel bracht. Hij werd een vertrouweling van Koning Willem I die hem later tot gouverneur-generaal van Nederlands-Indië en minister van Koloniën benoemde en hem in 1835 tot de adelstand verhief.
Na de Franse bezetting (1795-1813) zette hij zich in voor de bestrijding van de armoede. Hij schatte dat ongeveer 200.000 van de twee miljoen Nederlanders in armoede leefden en dat het grootste deel van die armen wel in staat was om te werken. Daarom kwam hij met het plan werkbekwame armen een kans te geven in een landbouwkolonie in Drenthe. Het verschil met eerdere tewerkstellingsplannen was dat Van den Bosch het talent en het netwerk bezat om dit door te zetten. Hij ontwierp een landbouwkolonie, waar niet alleen de armoede overwonnen zou worden, maar meteen onontgonnen stukken Drenthe geschikt gemaakt konden worden voor bebouwing en bewoning. Terwijl de mannen het zware veldwerk deden om dit land te ontginnen, konden vrouwen en kinderen als nuttige tijdsbesteding spinnen en weven.

Johannes van den Bosch ging met de steun van Koning Willem I voortvarend aan de slag. Op 1 april 1818 werd de Maatschappij van Weldadigheid opgericht en al snel waren er duizenden leden die een kleine bijdrage betaalden. In augustus van hetzelfde jaar startte de bouw van huisjes op de eerste proefkolonie. Drie jaar later waren er op drie plaatsen kolonies met zo’n vierhonderd kolonistenwoningen, in volgorde van aanleg: Frederiksoord, Willemsoord en Wilheminaoord. Vervolgens werd in 1823 gestart met een zogenaamde dwangkolonie voor bedelaars. In Veenhuizen werd ook een kolonie voor weeskinderen uit Amsterdam gebouwd. Dat was controversieel, want de besturen van de Amsterdamse weeshuizen waren daar mordicus tegen. Uiteindelijk was het project van Van den Bosch, die zelf in 1844 overleed, geen succes. Om een faillissement te voorkomen gingen de dwangkoloniën in 1859 over in handen van de overheid.

De Maatschappij van Weldadigheid wilde armoedebestrijding koppelen aan tewerkstelling in het kader van grote publieke werken. Dat idee (armen als reserve arbeidsleger) is sindsdien niet meer uit het overheidsbeleid verdwenen. In de jaren dertig van de twintigste eeuw werden op grote schaal werkloze arbeiders verplicht te werk gesteld. Daardoor konden de Afsluitdijk, het Wieringermeer en het Amsterdamse Bos relatief goedkoop worden aangelegd.
Einde jaren tachtig keerde het thema terug in de vorm van gesubsidieerde ‘maatschappelijk nuttige’ arbeid, zoals de Melkert-banen en de de ID-banen. De regels van de Bijstandswet (1965) werden aangescherpt, het werd in 2004 de Wet Werk en Bijstand en sinds 2015 is het de Participatiewet. Voor het ontvangen van bijstand vragen gemeenten (meestal) een tegenprestatie in de vorm van arbeid. De vraag is dan steeds in welke mate mensen (jongeren) daartoe gedwongen kunnen worden. Staat tegenover het recht op uitkering een plicht tot werken?

De geschiedenis van de landbouwkoloniën laat zien, zoals Suzanna Jansen in haar prachtige familiegeschiedenis Het pauperparadijs illustreert, hoe armoede een levenslot werd dat van generatie op generatie werd overgedragen en een wereld creëerde waaruit voor de betrokkenen maar moeilijk te ontsnappen viel.

De Maatschappij van Weldadigheid bestaat nog steeds als stichting en heeft ongeveer 1.400 hectare grond en enkele boerderijen in beheer. Veenhuizen bestaat ook nog steeds, maar is een gewone gevangenis geworden. In de zomers van 2016 en 2017 werd op het terrein van de Maatschappij een zeer succesvol theaterspektakel georganiseerd op basis van het boek Het Pauperparadijs. Op 21 december 2016 werden de Koloniën van Weldadigheid in Drenthe door minister Jet Bussemaker (Cultuur) genomineerd voor de Werelderfgoedlijst van Unesco. Dat blijkt een nominatie met lange adem, want het duurde erg lang voordat daarover een beslissing werd genomen. Maar uiteindelijk besloot de UNESCO op 26 juli 2021 om de gebouwen van de Maatschappij van Weldadigheid op de Werelderfgoed-lijst te plaatsen.

Overigens kende ook Vlaanderen een landbouwkolonie die in dezelfde periode (in 1822) gesticht is in Wortel en Merksplas, 15 kilometer ten zuiden van Breda.

Publicatiedatum: 21-12-2008
Datum laatste wijziging: 29-04-2024

Auteur(s): Jan Steyaert

---

Verwante vensters

• 1822 Naar de koloniën
• 1866 Wet op landloperij en bedelarij

Extra

Van den Bosch in 1820 aan koning Willem I:
’Sire! Een aanzienlijk getal onderdanen van Uwe Majesteit hebben zich vereenigd om eene Maatschappij van Weldadigheid op te rigten onder de bescherming van zijne Koningklijke Hoogheid Prins Frederik, met oogmerk om aan de talrijke klassen van behoeftige ingezetenen arbeid te verschaffen en zulks in de Eerste plaats door middelen van Fabriekmatige inrichtingen ter vervaardiging van zoodanige goederen, die geheel of grotendeels van Buitenlands worden ingevoerd, het debiet daarvan te verzekeren door eene Vrijwillige overeenkomst der Leden van de Maatschappij, om Jaarlijks eene zekere hoeveelheid stoffen op deze wijze vervaardigd tegen gezette prijzen te ontvangen, ten Tweede door het ontginnen en Vruchtbaar maken van nog ongecultiveerde gronden in ons Vaderland, en daarop bij wijze van Colonisatie over te brengen zoodanige Armen die voor dezen arbeid geschikt geoordeeld worden.’

Museum De Proefkolonie Frederiksoord
In het Huis van Weldadigheid in Frederiksoord kan je sinds 1 mei 2019 de geschiedenis herbeleven in museum De Proefkolonie. Het museum biedt de bezoeker een multimedia tijdreis. geopend. Het museum laat de bezoeker via een multimediale tijdreis het leven in de vrije koloniën op een bijzondere manier ervaren. Het verhaal van generaal Johannes van den Bosch wordt dan ook op een moderne wijze beleefd, waarbij alle zintuigen geprikkeld worden. De bezoeker wordt allereerst meegenomen naar de achterbuurten van Amsterdam, om vervolgens door te reizen naar de koloniën in de grote filmzaal. De reis eindigt in de expositieruimte waar jong en oud uitgedaagd worden om het leven in de kolonie zelf te ervaren. Bovendien krijgt men hier ook het antwoord op de vraag wat er terecht kwam van het ambitieuze plan van generaal Van den Bosch. Buiten het museum kan er gewandeld of gefietst worden langs oude gebouwen van de proefkolonie. Meer informatie: proefkolonie.nl.

Verder studeren

• Maarten van der Linde (2013), Basisboek Geschiedenis Sociaal Werk in Nederland. Amsterdam: SWP, vijfde druk. Hoofdstuk 6. Opvoeden, zorgen, redden, pp. 113-117.
• Kees Timmerman (tekst) & Minsung Wang (ontwerp) (2014), Tales of Veenhuizen. A long history of short stories Engelstalige geschiedenis van Veenhuizen aan de hand van korte verhalen rondom alle locatienamen in het gebied, zoals Helpt elkander, Orde en tucht, Leering door voorbeeld, et cetera.
• Steyaert, J. & van Lanen, M. (2011), Het hardnekkige populisme van niet-effectieve interventies, de tuigdorpen van Wilders SOZIO, 2011, nr. 99

Literatuur

• Jansen, S. (2008), Het pauperparadijs, een familiegeschiedenis. Amsterdam: Balans.
• de Clercq, K., van den Broek, M., van Nieuwpoort, M.-A., & Albers, F. (2018), De Koloniën van Weldadigheid, een uitzonderlijk experiment Van Gorcum
• Schackmann, W. (2008), De proefkolonie: vlijt, vaderlijke tucht en het weldadig karakter onzer natie Mouria.
• Letterie, Martine (1998), Ver van huis. Amsterdam: Leopold. [Jeugdboek over twee kinderen die in de vrije koloniën van de Maatschappij der Weldadigheid terechtkomen.]
• Meester, Mariët (2012), Koloniekak. Leven in een gevangenisdorp. Beilen: Stichting Het Drents Boek.
• van der Woud, A. (1987), Het lege land, de ruimtelijke ordening van Nederland 1798-1848. Amsterdam: Olympus.
• Angelie Sens (2019), De kolonieman Johannes van den Bosch (1780-1844), volksverheffer in naam van de Koning.  Uitgeverij Balans. [Onder de link een bespreking van d ehand van Marcel Hulspas in onze rubriek ’Publicaties.]
• Steef Lobensteijn (1987), Zwerfdrang niet verwarren met zwerfdwang,  in: TSS, jrg 1987, nr. 5, pp. 36-37 (Over de bestraffing van zwervers en dak- en thuislozen).

Aanvullend materiaal

• Drentse armenkolonies (), Archief Het volledige archief van de Drentse armenkolonies staat online. Je kan dus eenvoudig opzoeken of ook jouw voorouders er verbleven.
• Suzanne Hendriks (2015), VAN DEN BOSCH: “IEDEREEN IS TE VERHEFFEN” Fictief gesprek met Johannes van den Bosch in 1820. Onderdeel van de dertiendelige serie De IJzeren Eeuw, uitgezonden door de NPO in de zomer van 2015. Zie ook 'Extra'.
• Jurre van den Berg (2019), Te koop: Veenhuizen, t.e.a.b.  In: de Volkskrant, 29 augustus.

Links

• Gevangenismuseum Veenhuizen
• Museum De Proefkolonie in Frederiksoord
• Wikipedia over Maatschappij van Weldadigheid
• Maatschappij van Weldadigheid Frederiksoord
• Wonen in weldadigheid - De IJzeren Eeuw, digitaal tijdschrift bij de gelijknamige geschiedenisserie.
• Kleding in de kolonie - uit De IJzeren Eeuw, digitaal tijdschrift bij de gelijknamige televisieserie
• Website van het theaterspektakel in Veenhuizen, zomer 2016.
• Minister Bussemakers nominatie voor Werelderfgoedlijst UNESCO.
• Website Suzanna Jansen over: Het pauperparadijs en Veenhuizen

Studieopdrachten

Klik hier om de studieopdrachten te bekijken

Video

Filmreportage over de veenkoloniën in het kader van de nominatie werelderfgoed.

Geert Mak ontvangt en bespreekt Het pauperparadijs van Suzanna Jansen.

Trailer van Het Pauperparadijs - een zeer succesvol theaterspektakel naar het gelijknamige boek van Suzanna Jansen, dat in de zomer van 2016 in Veenhuizen werd opgevoerd. De voorstelling vertelt een van de meest dramatische, verborgen verhalen van Nederland en wordt gespeeld op de historische locatie waar de geschiedenis daadwerkelijk heeft plaatsgevonden. Het verhaal is niet alleen historisch accuraat, maar tegelijkertijd uiterst actueel. Zie: hetpauperparadijs.nl/.

YouTube, 6 mei 2019 | Trailer van Museum De Proefkolonie. Het museum laat de bezoeker via een multimediale tijdreis het leven in de vrije koloniën op een bijzondere manier ervaren. Het verhaal van generaal Johannes van den Bosch wordt dan ook op een moderne wijze beleefd, waarbij alle zintuigen geprikkeld worden.

YouTube, 14 juli 2022 | Sociaal werker is een enorm veelzijdig beroep. Het vak wordt uitgevoerd in veel verschillende contexten. Van jong tot oud, individueel of met groepen, complexe of relatief simpele problematiek. Dat is niet zomaar ontstaan. Sterker nog, de basis kunnen we terugbrengen tot meer dan 1000 jaar geleden. In deze video vertelt een docent van Social Work aan De Haagse Hogeschool je meer over de geschiedenis van social work.

< Vorige venster < Overzicht > Volgende verwante venster >