Verwante vensters

1442 – Reinier van Arkel

De lange weg naar geestelijke volksgezondheid

---

De psychiatrie is al lang niet meer het exclusieve domein van psychiaters en verpleegkundigen. Ook maatschappelijk werkers, sociaalpedagogische hulpverleners en creatief therapeuten werken al tientallen jaren met cliënten in de geestelijke gezondheidszorg.
Het oudste psychiatrische ziekenhuis van Nederland is het nog altijd bestaande Reinier van Arkel in ’s-Hertogenbosch. Het werd in 1442 gesticht voor zes ‘sinnelosen’, mensen die hun zinnen niet meer de baas waren en die men ‘van noetewegen spannen, bynden ende sluyten moet’. Het huis stond los van de kerk en werd bestuurd door functionarissen uit de wijk. Twintig jaar later stichtte Willem Arntsz in 1461 in Utrecht het tweede dolhuis in de noordelijke Lage Landen. Amsterdam volgde in 1569. Tot de negentiende eeuw bleven het kleinschalige voorzieningen.

In de middeleeuwen werden mensen met een psychiatrische stoornis door de samenleving geduld en ook wel geaccepteerd, al moeten we dat niet idealiseren. Al heel vroeg zijn er berichten over pesterijen en mishandeling door straatjongens. ’Razende dollen’ werden thuis vastgebonden of opgesloten. Gasthuizen met een aparte afdeling voor ‘sinnelosen’ en gespecialiseerde ‘sinnelooshuizen’ of ‘dolhuizen’ werden vanaf circa 1390 in verschillende Europese landen opgericht, zoals het dolhuis in Brugge. In Spanje werden vanaf 1409 maar liefst zeven zinnelooshuizen gesticht. Het oudste dolhuis ter wereld is het Bethlem Royal Hospital (1247) in Londen, beroemd en berucht als ’Bedlam’.
De krankzinnigen verblijven in gesloten cellen of kooien met een etensluikje in de deur en een gat in de vloer bij wijze van toilet. Soms werden zij met ijzeren kettingen of leren riemen vastgelegd. Tot omstreeks 1800 bleef de medische verzorging beperkt tot lichamelijke klachten. Aan psychische problemen werd geen speciale aandacht besteed. ‘Razende gekken’ – zo dacht men – zouden genezen door afstraffing en opsluiting in een cel. Om de kosten van nieuwbouw te bestrijden, werden loterijen georganiseerd. Ook werd het publiek – tegen betaling – in de gelegenheid gesteld op zondagmiddag een kijkje te nemen in het dolhuis en zich te vergapen aan de gekken. In Reinier van Arkel werd het ‘gekken kijken’ in 1809 afgeschaft.

Onder invloed van de Verlichting voltrok zich vanaf de jaren 1780 de eerste psychiatrische revolutie. Humanisering van de krankzinnigenzorg was het doel. Als eerste bevrijdde de Franse arts Philippe Pinel (1745-1826) psychiatrische patiënten van hun boeien. De nieuwe therapie was gericht op het aanleren en trainen van rationele zelfdiscipline. Italië, Engeland en Frankrijk liepen hierbij voorop. In Nederland was de arts Jacob Schroeder van der Kolk (1797-1862) de grote hervormer. Hij wilde de patiënten opvoeden ‘tot nuttige leden van de maatschappij, in plaats van hen op te sluiten als dieren, waar men bang voor is’. In de geest van deze vernieuwingsideeën werd in 1841 de eerste krankzinnigenwet aangenomen.

De negentiende eeuw zag een grote uitbreiding van het aantal psychiatrische ziekenhuizen waar patiënten werden behandeld vanuit een hoofdzakelijk medisch-somatische benadering. Vanaf de jaren 1960 voltrekt zich de tweede psychiatrische revolutie, ook bekend als de anti-psychiatrie. Deze revolutie werkt tot op heden door, o.a. in het vervangen van grootschalige gestichten door kleinschalige woonvormen, een nieuwe wet BOPZ, community care en ‘kwartier maken’ en een actieve cliëntenbeweging die zich vooral manifesteert in de herstelbeweging.

Publicatiedatum: 01-09-2009
Datum laatste wijziging: 30-09-2022

Auteur(s): Maarten van der Linde
(1948-2020)

---

Verwante vensters

• 1841 Krankzinnigenwet
• 1887 Frederik van Eeden
• 1904 Ontheemd in het hoofd
• 1971 Jan Foudraine: wie is van hout...

Extra

Johannes van Duurenprijs
In 2008 werd voor het eerst de Johannes van Duurenprijs uitgereikt. De prijs is vernoemd naar Johannes van Duuren (1804-1873), die vanaf 1837 dertig jaar als ‘oppasser’ werkte in het Cellebroederenhuis te Nijmegen. Hij deed dit met respect voor de menselijke waardigheid van de ‘krankzinnige’ patiënten. Hij maakte de kettingen los waarmee zij vastzaten, zette de hokken open, leerde kromgegroeide patiënten weer lopen, gaf hen een goed bed, goed eten en probeerde hen vervolgens ook zinvolle arbeid te verschaffen. Voor die tijd was dat heel uitzonderlijk. De twee eerste inspecteurs van het Staatstoezicht op Krankzinnigen en Krankzinnigengestichten waren daarom na hun deprimerende rondgang door de Nederlandse gestichten in 1841 van mening dat Van Duuren tot voorbeeld moest worden gesteld aan andere oppassers. Daarom vroegen zij aan koning Willem II om Johannes van Duuren een ridderorde te verlenen. De koning kende deze toe op 8 oktober 1842.

Verder studeren

• Jan Bijlsma en Hay Janssen (2014), Sociaal werk in Nederland. Vijfhonderd jaar verheffen en verbinden. Bussum: Coutinho. Hoofdstuk 5: Van dolhuis tot beschermd wonen, pp. 133- 170.
• Maarten van der Linde (2013), Basisboek geschiedenis Sociaal Werk in Nederland. Amsterdam: SWP, vijfde druk. Hoofdstuk 2, Sociale zorg in de middeleeuwen, pp. 51-54; Hoofdstuk 6.7 Psychiatrie: van bewaren naar behandelen, pp. 128-131; Hoofdstuk 10.8 Psychiatrie: antipsychiatrie en cliëntenbeweging, pp. 232-233.

Literatuur

• Berg, Loucas van den (1989), Rijp voor paviljoen III. Krankzinnig in Amsterdam vanaf 1565. 
• Boer, Nico de (2004), Een tikkie tekort. Psychiatrie in Westfriesland, 1600-2000. Hoorn: Stichting Van Dolhuys tot GGZ-centrum; Zwolle: Waanders.
• Dankers, J., J. van der Linden (1996), Van regenten en patiënten. De geschiedenis van de Willem Arntsz stichting. Huis en Hoeve, van der Hoevenkliniek en Dennendal. 
• Kappelhof, A.C.M. (1992), Reinier van Arkel 1442-1992. De geschiedenis van het oudste psychiatrische ziekenhuis van Nederland. ’s-Hertogenbosch: Psychiatrisch ziekenhuis Reinier van Arkel.
• Vijselaar, Joost (red.) (1997), Gesticht in de duinen. De geschiedenis van de provinciale psychiatrische ziekenhuizen van Noord-Holland. Hilversum: Verloren.

Links

• Reinier van Arkel groep: Historie.
• Het Dolhuys, Haarlem. Museum van de psychiatrie in Nederland.
• De geschiedenis van de psychiatrie (1800-heden) in een notendop.

Studieopdrachten

Klik hier om de studieopdrachten te bekijken

Video

YouTube, 14 juli 2022 | Sociaal werker is een enorm veelzijdig beroep. Het vak wordt uitgevoerd in veel verschillende contexten. Van jong tot oud, individueel of met groepen, complexe of relatief simpele problematiek. Dat is niet zomaar ontstaan. Sterker nog, de basis kunnen we terugbrengen tot meer dan 1000 jaar geleden. In deze video vertelt een docent van Social Work aan De Haagse Hogeschool je meer over de geschiedenis van social work.