Jan Amos Comenius

Jan Amos Comenius, grondlegger van de pedagogiek, heeft ook naam gemaakt als theoloog, filosoof en diplomaat. In alles wat hij deed, streefde hij onvermoeibaar naar het verbeteren van de menselijkheid van de mensheid.

Comenius, in 1592 in Tsjechië geboren, leefde ten gevolge van onderdrukking en oorlogsgeweld als een opgejaagde vluchteling in verschillende landen in Europa. In de laatste veertien jaar van zijn leven, tot zijn dood in 1670, woonde hij in Amsterdam. Hij schreef er boeken en maakte deze stad tot een ontmoetingsplaats voor Tsjechische vluchtelingen in Europa. Hij werd begraven in de Waalse kerk in Naarden-Vesting, waar deze kerk – naast het Comeniusmuseum – tegenwoordig is ingericht als mausoleum.

De pedagogiek van Comenius was destijds zeer vooruitstrevend. Hij geloofde in éducation permanente, het idee dat opvoeding en onderwijs in elke levensfase van de mens belangrijk zijn. Hij noemde scholen ‘werkplaatsen van humaniteit’. En hij schreef dat ouders ook de tijd moeten nemen om met hun kinderen samen plezier te maken, want daardoor krijgen kinderen een evenwichtige emotionele ontwikkeling. Dat leest als een stukje pedagogiek uit de twintigste eeuw.

Als pedagoog viel Comenius op doordat hij met schoolkinderen de natuur in trok en ze leerde te zien hoe bomen, planten, insecten en vlinders leefden. Hij gebruikte de natuur als leerboek. Daarmee was hij zijn tijd ver vooruit. Leren door te aanschouwen. Abstraheren op basis van het concrete. Comenius spande zich in om kinderen met plezier naar school te laten gaan, hen een liefdevolle en veilige plek te geven en kantte zich tegen de gebruikelijke strenge (lijf)straffen van zijn tijd. Ook verdedigde hij onderwijs aan kinderen van boeren en armen, meisjes en vrouwen. De leerstof verdeelde hij in overeenstemming met de leeftijd, het niveau en het bevattingsvermogen van de leerlingen. Het zijn beginselen die nog niets van hun waarde hebben verloren.

Comenius is niet alleen een belangrijke erflater van de Tsjechische cultuur, maar ook in de Nederlandse geschiedenis heeft hij een onuitwisbare plaats.

Lees hier het interview ‘Comenius was een zeventiende-eeuwse Gandhi’ van Maurice van Turnhout met de auteur H.E.S. Woldring, emeritus hoogleraar politieke filosofie aan de Vrije Universiteit.