De Woonschool

Er zijn niet zo heel veel boeken waarin de geschiedenis van het sociaal werk op een verbeeldende wijze is gedocumenteerd. Ja, er zijn historische studies, grotendeels gebaseerd op archief onderzoek; er zijn ook oude documenten van hoofdpersonen, rapporten van gemeentelijke instanties, maar boeken die echt tot de verbeelding spreken ontbreken. Nagenoeg, want het prachtige documentaireboek Het pauperparadijs van Suzanna Jansen leek daar verandering in te brengen. Eindelijk een boek waarin literaire kwaliteiten worden aangewend om de geschiedenis te laten spreken. Maar daarna bleef het toch stil.

Die stilte is nu doorbroken door een prachtig boek: De Woonschool van Christel Jansen. Het is, zoals de ondertitel ook meldt, het verhaal van een meisje dat opgroeide tussen zwakbegaafden en ‘asocialen’. Jansen neemt de lezer mee naar de wereld van de Haarlemse Parkwijk, waar in 1960 in het kader van de onmaatschappelijkheidsbestrijding een van de zes naoorlogse Woonschool-experimenten startte. Zo’n zestig asociale gezinnen werden in een aparte wijk rondom vier pleintjes bijeengebracht, waarbij op elke hoek een kantoortje is voor het maatschappelijk werk dat tot taak heeft deze gezinnen tot een normaal bestaan te verheffen.

Dat wordt een totale mislukking. Christel Jansen laat aan de hand van het verhaal van Suus Jonkers (wel een echte persoon, niet de echte naam) zien waarom. Parkwijkers worden niet alleen door iedereen met de nek aangekeken, maar creëren met elkaar een even solidaire als meedogenloze wereld. De moeder van Suus is een soort mevrouw Tokkie, die vooral uitblinkt in zelfmedelijden. Er wordt volop geslagen, gedronken, verkracht, maar wie een vinger naar de buurt uitsteekt krijgt de volle laag.

Het maatschappelijk werk krijgt daar totaal geen greep op. Christel Jansen laat dat zien door uitvoerig de twijfels in beeld te brengen van Herman Radema, de leider van het experiment. Hij ziet steeds duidelijker dat het niet werkt, dat het eigenlijk een schande is. Uiteindelijk stopt de regering in 1969 het experiment, maar moeten halverwege de jaren negentig de sloophamers er aan te pas komen om deze asociale buurt van de kaart te vegen. De ellende van deze ‘multiprobleem gezinnen’ heeft dan inmiddels meerdere generaties getekend. Alleen Suus is er aan ontsnapt.

De Woonschool is een boek dat verplichte literatuur moet worden in de opleiding van het maatschappelijk werk. Het is indringend geschreven, waarbij dan weer Suus Jonkers in de ik-vorm vertelt, dan weer voor een wat afstandelijker vertelperspectief wordt gekozen. Zo wordt de lezer in de rauwe werkelijkheid van de Parkwijk getrokken, waar permanent geldgebrek en altijd op de loer liggend geweld de boventoon voeren, maar waar – hoe onbegrijpelijk soms ook – de onderlinge familieband (`apenliefde’) bijna onbreekbaar is.

Bij woonscholen denken we tegenwoordig toch aan de vooroorlogse woonscholen, zoals in Amsterdam het Zeeburgerdorp en het Asterdorp in Noord. Wie dit boek leest realiseert zich ineens dat die geschiedenis helemaal niet zo ver achter ons ligt. Nog schokkender is wellicht dat het boek op meerdere momenten laat zien dat de problemen die wij nu vaak tegenkomen in de aanpak van multiprobleemgezinnen (te veel vergaderen over, te weinig er zijn voor) eigenlijk ook al in de Parkwijk in Haarlem zichtbaar waren. Wat hebben we er eigenlijk van geleerd?

Jos van der Lans

Beoordeling redactie: ★★★★★