Begin 21ste eeuw vinden het we het heel normaal dat een jongere van zowat drie jaar tot achttien of langer naar school gaat, maar tot ongeveer een eeuw geleden stelde het onderwijs weinig voor. Vanaf de zestiende eeuw ontstonden er wel parochiale zondagsscholen als onderdeel van de contrareformatie en er waren ook wat armenscholen (onder meer op initiatief van de Vincentianen), maar het grootste deel van de jeugd moest het doen met werken en hopen via dat werk een ambacht te kunnen leren.
Waar tot midden 19de eeuw vooral landbouw en seizoensarbeid kinderen weghield van school, was dat in de industrialisering vooral (textiel)industrie en pure armoede. De overgang naar de situatie waarin elk kind naar school ging verliep moeizaam en in een aantal stappen. In 1842 werd elke gemeente verplicht om minstens één lagere school op te richten. Daar kregen ze financiële middelen vanuit de nationale overheid voor. In 1848 kwam er dan een wet die stelde dat kinderen onder de tien jaar niet meer mochten werken. In 1889 komt er een ruimere wet die kinderarbeid moet terugdringen. De situatie verandert echter pas echt naar aanleiding van de wet op de leerplicht uit 1914. De architect van die wet was de katholieke politicus Prosper Poullet. Kinderen van de leeftijd van 6 jaar tot 12 jaar moesten verplicht onderwijs volgen. De wet omschreef een leerplicht, geen schoolplicht. Onderwijs kon desgevallend ook thuisonderwijs zijn. De leeftijd tot waarop kinderen onderwijs moesten volgen is later verhoogd naar 14, naar 15 en hoger. Nu kennen we een voltijdse leerplicht tot 15 jaar en gewone leerplicht tot 18 jaar. Steeds meer jongeren volgen echter hoger onderwijs waardoor de leeftijd tot welke men naar school gaat de facto hoger ligt dan de leerplicht-leeftijd en de scholingsgraad in Vlaanderen blijft stijgen.

De leerplicht kwam er niet alleen vanuit opvoedingsidealen, maar had ook de functie om jongeren beter voor te bereiden op de arbeidsmarkt, onder meer door het terugdringen van analfabetisme (via het bekende leesplankje). Daarnaast werd onderwijs een plek om te werken aan allerlei beschavingsidealen. Zo werd via schoolsparen gewerkt aan het zorgvuldig omgaan met geld, via verkeersopvoeding aan goed weggebruikers en via leerlingenraden in de school aan democratische burgers. Elke Vlaming die in de jaren zestig van vorige eeuw jong was herinnert zich ook nog de melkbrigade met steun van mensen als Stijn Streuvels, Jacques Brel en vooral Nonkel Bob: milleke melleke mol … . Of dat stukje beschavingsoffensief dan vooral gericht was op een betere gezondheid dan wel op het wegwerken van de melkplassen laten we hier in het midden.

Onderwijs was al snel, van voor de leerplicht, ook het werkterrein van sociaal werk. Onderwijs is immers een perfecte ladder uit de armoede en een voertuig voor sociale stijging. Denk maar aan het huidige beleid rondom gelijke onderwijskansen en het zalmmodel van Frank Vandenbroucke. Dat heeft een hele voorgeschiedenis. In 1912 al werd de eerste dienst voor voorlichting bij de beroepskeuze van de jeugd opgericht door Arthur Christiaens. Snel kwamen er meer van deze diensten en groeiden ze door tot diensten voor studie- en beroepsoriëntering. Nog later werden deze de Psycho-Medisch-Sociaal Centra (PMS-centra) die we nu kennen als Centra voor Leerlingbegeleiding (CLB). Het is één van de uitvalsbasissen van schoolmaatschappelijk werk.