Klarendal Wandeling De stadswijk Klarendal (in Arnhems dialect uitgesproken als klèrendoal) begint zich vanaf 1830 te ontwikkelen. De wijk start wat macaber, met een kerkhof aan de Hommelseweg. Maar daarna neemt het oprukkende Arnhem langzaam maar zeker bezit van dit parkachtige buitengebied. In Klarendal is uit alle fasen van de moderne geschiedenis van volkshuisvesting typerende bebouwing te vinden. Er zijn fraaie arbeiderswoningen uit de aller vroegste fase van de woningbouwverenigingen vanaf 1850 (Paulstraat), je vindt er ware arbeidersparadijzen uit de periode van de woningwetwoningen na 1901 (Mussenberg, Vogelwijk, Talmaplein), maar je wandelt er ook langs de wat sobere sociale woningbouw van de late jaren twintig en jaren dertig (Kapelbuurt). Een groot stuk van Klarendal is vanaf de jaren zeventig drastisch gesaneerd, waardoor de wijk ook typische voorbeelden kent van de stadsvernieuwing na 1970 (Nijverheidsstraatjes, Rappardstraat, Peterbuurt). Het enige dat in Klarendal ontbreekt zijn de naoorlogse portiekflats, maar daar treurt niemand om. De wijk is altijd een volksbuurt geweest, met een roerige geschiedenis. In 1892 raakten opstandige arbeiders slaags met de autoriteiten rondom de Velperpoort (de hakpartij bij de Velperpoort), in 1970 ontstond een heus oproer tegen de verloedering van de wijk, in 1989 traden buurtbewoners op tegen de oprukkende drugsoverlast. Bewoners spraken toen van Klarendal Tranendal. Sinds 2005 staat de wijk ook als modekwartier op de kaart. In Klarendal leven lekker-hip en doe-maar-gewoon naast elkaar. Fier in het midden van de wijk prijkt als een trots icoon de Klarendalse molen, die in 1870 vanaf de Amsterdamseweg steen voor steen naar de wijk werd verplaatst. Dat historische samenspel van mensen en gebouwen maakt de wijk tot een levend museum van de geschiedenis van sociale volkshuisvesting. Deze wandeling wil u langs deze geschiedenis leiden. De wandeling kent een lengte van ongeveer 4,5 kilometer en duurt 1 à 1,5 uur. De wandeling begint bij station Klarendal op de hoek van de Sonsbeeksingel en de Klarendalseweg.
  • Download hier het overzicht van verspreidingsadressen van de wandelkaart.
  • Download hier de wandelkaart met korte objectbeschrijvingen.
  • Download hier de uitvoerige routebeschrijving en uitleg bij de complexen en gebouwen.
  • Download hier informatie over bestellen display en meerdere exemplaren van de wandelkaart.
Klarendal plattegrond wandeling Etappe 12
1 START: Station Klarendal - restaurant 'goed.' proeven – 1887 / 2008

Start wandeling

U kunt de wandeling natuurlijk altijd vooraf laten gaan door een versnapering te nemen in of op het terras van restaurant 'goed.' proeven, waar de wandeling begint. Als u er klaar voor bent, loopt u vanaf het terras de Sonsbeeksingel westwaarts in, richting het spoorwegviaduct en de kruising met de Hommelseweg. Het viaduct vormt vanuit het centrum en de wijk St. Marten de toegangspoort tot Klarendal, vandaar de twee betegelde wanden van het viaduct. Het kunstwerk, bestaande uit 16.000 metrotegeltjes, dateert uit 2011 en is gemaakt door grafisch ontwerpster Hanneke van de Pol uit Klarendal. In de patronen zijn twee verschillende sferen te onderscheiden, een stofpatroon voor Klarendal en een bloemetjesmotief voor St. Marten. Ook is teruggegrepen op details van de brug boven het viaduct.

Vanuit de Sonsbeeksingel slaat u rechtsaf de Hommelseweg in. Na een kleine 25 meter treft u rechts de ingang aan van het Luthers Hofje uit 1860.
Tegelwerk van ontwerpster Hanneke van de Pol
2Het Luthers hofje - 1860

Wandeling vervolg

Als u het Luthers Hofje verlaat slaat u rechtsaf. U volgt de Hommelseweg en gaat vervolgens de tweede straat rechts in: de Noord-Peterstraat. U loopt nu de Peterbuurt in, een stadsvernieuwingsbuurt uit de late jaren tachtig van de vorige eeuw.
3Peterbuurt, 117 woningen - 1987

Wandeling vervolg

Vanuit de Noord-Peterstraat komt u op het Peterplein, met speeltoestellen en - plekken voor kinderen. Linksachter ziet u de lage huizen van de Landbouwstraat. Deze huizen zijn gebouwd in 1901 door Woningbouwvereniging Openbaar Belang en ontworpen door huisarchitect Rademaker. Hij bouwde hier naast gewone arbeiderswoningen negen landarbeiderswoningen met een open achterhuis voor kleinvee en opslag van landbouwproducten. Het werd geen succes, er was geen landarbeider te vinden die de huur kon opbrengen. Al na enige jaren werd het achterhuis bij de woning getrokken.

Voor de wandeling gaat u echter voor het plein meteen rechts de West-Peterstraat in. Aan uw linkerhand treft u – in het verlengde van de Zuid-Peterstraat aan uw rechterhand - een steegje aan. Daar gaat u in. Het steegje kent halverwege een knik naar rechts. Links op de blinde muren heeft de kunstenares Els van der Kooi in 1991 in opdracht van buurtbewoners een reeks mooie muurschilderingen aangebracht. Op de Klarendalseweg aangekomen gaat u linksaf. U loopt even door en treft aan uw rechterhand een in rode kleuren getint woonblok aan. Dit gerenoveerde blok is het resultaat van de laatste periode van wijksanering in het kader van de Vogelaarwijkaanpak. Aan de Klarendalseweg, op de hoek van de Koolstraat (rechts) en de Hoveniersstraat (links), ziet u een complex woningen uit het einde van de negentiende eeuw, op de gestapelde woningen in het midden staat het jaar van oplevering: 1897.
4Koolstraat / Klarendalseweg / Hoveniersstraat - 1897

Wandeling vervolg

U loopt nu verder de Klarendalseweg op richting molen. Op de hoek van de Paulstraat stuit u op het oudste sociale woningbouwblok van Klarendal. U gaat (rechtsaf) de Paulstraat in.
5Paulstraat, Commissiewoningen - 1865

Wandeling vervolg

bezoek van koningin Juliana en prins Bernard in 1950 aan KlarendalHalverwege de Paulstraat, net voorbij de commissiewoningen uit 1860 en tegenover de Putstraat treft u aan uw linkerhand een onderdoorgang aan. Aan de linkerwand treft u een grove afbeelding uit van een oude foto die herinnert aan het feit dat hier in de Catharijnestraat vanaf 1883 een kinderziekenhuis was gevestigd. De foto laat een bezoek zien van koningin Juliana en prins Bernard in 1950. Dat was het tweede koninklijke bezoek aan Klarendal. Eerder, op 23 april 1912 maakte koningin Wilhelmina, vergezeld door haar echtgenoot prins Hendrik, onder luide toejuichingen een koninklijke rijtoer door Klarendal, onder meer om de spiksplinternieuwe woningwetwoningen op de Mussenberg te bewonderen (zie 11).

Voordat u de onderdoorgang doorloopt kijkt u nog even naar de nieuwbouwwoningen halverwege de Paulstraat aan beide zijden, die begin jaren tachtig met veel inspraak van buurtbewoners zijn gebouwd.
6Paulstraat, stadsvernieuwing, 93 nieuwbouwwoningen – 1984

Wandeling vervolg

U gaat de onderdoorgang in het verlengde van de Putstraat door, richting Catharijnestraat. U loopt nu recht tegen een vergelijkbaar blok arbeiderswoningen aan, die vlak na de woningen in de Paulstraat zijn gebouwd en in 1866 gereed zijn gekomen. U zult deze woningen aan het einde van de wandeling nog een keer passeren, zodat u ze dan nauwkeurig kunt bestuderen. Nu gaan we links de Catharijnestraat en dan meteen rechts de Johannastraat in. Als u rechts de oude huisjes bent gepasseerd betreedt u het gebied van de Nijverheidsstraatjes en daarmee het tijdperk van de stadsvernieuwing die vanaf de jaren zeventig het karakter van Klarendal ingrijpend heeft veranderd. U passeert aan uw rechterhand de 1e Nijverheidsstraat, de 2e Nijverheidsstraat gaat u in (rechtsaf). Let u op de verspringende woningen, voorzijdes en achterkanten wisselen hier elkaar af om variatie en ruimte mogelijk te maken.
7Nijverheidsstraatjes, stadsvernieuwing, 121 woningen - 1975

Wandeling vervolg

U loopt de 2e Nijverheidsstraat uit totdat u in Rappardstraat komt. Daar gaat u linksaf. U loopt langs het Wijkcentrum (rechterhand) rechtdoor. U passeert de Willemstraat en blijft de Rappardstraat volgen.
8Rappardstraat, stadsvernieuwing, 121 woningen – 1978

Wandeling vervolg

U loopt geruime tijd rechtdoor door de Rappardstraat, passeert de Tedingstraat en Neerlandstuinstraat, waarna de Rappardstraat overgaat in de Javastraat. Ook hier gaat u rechtdoor, totdat u tegen het oude parochiehuis van de St Jans de Doperkerk op de Verlengde Hoflaan aanloopt. Hier gaat u linksaf, heuvelopwaarts. Rechts ziet u de monumentale St-Jan de Doperkerk, waar het eerste Memorarium van Nederland is gevestigd.
9St Jan de Doperkerk - 1895

Wandeling vervolg

U loopt langs de St Janskerk rechtdoor naar de Klarendalseweg. Op de hoek gaat u rechtsaf. Aan uw linkerzijde ziet u de restanten van de Menno van Coehoornkazerne uit 1885, de twee oude kazernegebouwen zijn nu eigendom van Volkshuisvesting Arnhem. Beide gebouwen hebben een culturele bestemming. Het grote gebouw is gewijd aan (onderwijs in) podiumkunsten. In het nieuwe gebouw huist het multifunctioneel centrum Klarendal, waarin een basisschool, kinderopvang en andere sociale functies samenkomen.
10Menno van Coehoornkazerne - 1885

Wandeling vervolg

U volgt de Klarendalseweg heuvelop. Na de kazerne ziet u links de iets hoger gelegen woningen aan de Garnizoenstraat en Kazernestraat. Deze woningen zijn relatief recent, ze stammen uit 2000. Vroeger was dit allemaal kazerneterrein, vandaar de naamgeving van de straten. U volgt de Klarendalseweg die flauw naar links buigt omhoog, passeert de Kazernestraat en slaat bij de 2e Mussenstraat linksaf. De woningen aan uw linkerhand zijn inmiddels monumentaal en de eerste Arnhemse vruchten van de Woningwet uit 1901. U loopt nu naar het pleintje, het hart van de Mussenberg.
11Mussenbuurt, 155 woningen - 1910

Wandeling vervolg

Vanuit de 2e Mussenstraat loopt u het pleintje rond. In het plantsoen staan twee grote beelden, met de rug naar elkaar toe, die de rust op het plein lijken te bewaken. De naam van deze drie meter hoge stenen stel luidt: De Stylieten. Ze zijn in 1993 gemaakt door de Arnhemse beeldend kunstenaar Jeroen Melkert. U loopt nu de Mussenbuurt uit via de 1e Mussenstraat naar de Kazernestraat. Daar gaat u rechtsaf. Misschien is het goed dat u het verschil tussen de huizen links aan de Kazernestraat (uit 2000) en rechts van de Kazernestraat (uit 1911) op uw in laat werken.

U loopt de Kazernestraat uit, richting Vijverlaan, schuin voor u links ziet u een laag rond karakteristiek rond hoekgebouw, ooit ontworpen als kantoor. Daar begint de Vogelwijk, het tweede tuindorpachtige sociale woningbouwcomplex van Klarendal, gebouwd tussen 1918 en 1920. U steekt nu schuin de Vijverlaan over, en gaat meteen de Zwaluwstraat in.
12Vogelwijk, 237 woningen - 1920

Wandeling vervolg

U volgt de Zwaluwstraat totdat u na zo'n 100 meter, vlak voordat de Zwaluwstraat naar rechts afbuigt, aan uw linkerhand bij een open plek komt, waar links en rechts speeltoestellen in het groen staan. Hier gaat u linksaf, u steekt in het midden het grasperk over en gaat de trap omhoog die u naar de Leeuwerikstraat brengt. Daar gaat u rechtsaf en volgt de Leeuwerikstraat in de bocht naar links. Drie huizen verder komt u op een kruispunt met links de Valkstraat en rechts een fiets-/voetgangersdoorgang. Daar moet u in, u slaat hier dus rechtsaf. U komt nu in de Valkstraat, passeert aan de rechterkant de Kievitstraat en loopt en straat helemaal uit. U loopt nu zo ongeveer in het hart van een tuindorp, geniet vooral even van de rust en architectuur. Deze woningen waren bedoeld voor arbeiders, die zo was de gedachte, recht hadden op mooie woningen.

Op het einde van de Valkstraat gaat u linksaf. U bent nu op Onder de linden. Die volgt u tot het eerste kruispunt. Daar gaat u rechtsaf, de Lindenheuvel in. De straat kromt een beetje naar links en komt dan op een soort plein uit waarin in het midden de achterkant van het oude Militaire Hospitaal staat. Dit is inmiddels een woongebouw met acht appartementen. U moet nu opletten, want we verlaten nu de Vogelwijk/Lindenheuvel via een smalle doorgang met een trap die zich tamelijk moeilijk zichtbaar tussen de nummers 41 en 39 bevindt. U daalt via dit pad en de trap af naar de Klaas Katerlaan. U betreedt nu de buurt rondom het Talmaplein, nog voor de Vogelwijk opgeleverd in 1916.
13Talmaplein, 117 woningen - 1916

Wandeling vervolg

Vanaf de trap slaat u in de Klaas Katerlaan linksaf. De straat komt uit op het Talmaplein, hier houdt u links aan en volgt de straat richting de geasfalteerde weg: Onder de linden. Daar slaat u rechtsaf, steekt schuin over en gaat direct de geboogde onderdoorgang naar de Borgardijnstraat in.
14Borgardijnstraat | Museumwoning - 1921

Wandeling vervolg

U loopt de Borgardijnstraat door. De uitspringende woningen rechts aan het einde van de straat, nr. 3, is de museumwoning. U gaat de poort onderdoor, en rechtsaf de Agnietenstraat in. Meteen linksaf de Herenstraat in en dan weer meteen rechts de Kapelstraat in.
15Borgardijnstraat | Museumwoning - 1921

Wandeling vervolg

Halverwege de Kapelstraat ziet u rechts een smalle steeg. Daar gaat u in, volg het trapje naar de Agnietenstraat. Daar gaat u linksaf. Houd rechts als de Agnietenstraat een middenberm krijgt. Ga rechtsaf het kleine parkje in en loop naar Onder de linden. Daar ziet u School III uit 1906, ontworpen door architect Gerrit Versteeg, destijds adjunct-directeur van Gemeentewerken en later een van de architecten van Betondorp in Amsterdam. Tegenwoordig is er een gezondheidscentrum in gevestigd. Deze openbare school was lange tijd een voorbeeld voor scholenbouwers in Nederland.

U loopt nu weer door het parkje terug naar de Agnietenstraat. Ongeveer op deze plek werd in 1909 de eerste demonstratiewedstrijd korfbal georganiseerd door de grondlegger van het korfbal, Nico Broekhuizen. Kort daarna werd de eerste korfbalclub in Nederland opgericht: EKCA (Eerste Korfbal Club Arnhem).

Op de hoek van de Agnietenstraat en de Oogststraat treft u een karakteristiek gebouw aan in een wat oosters ogende stijl. Deze school werd in 1902 gebouwd als (basis)School II door de Dienst Gemeentewerken en is net zoals School III waarschijnlijk ontworpen is door Gerrit Versteeg. Opmerkelijke elementen in het gebouw zijn de oosters aandoende schoorstenen, en de muur, gemaakt van basaltblokken met het karakteristieke smeedijzeren hek en niet te vergeten het tegeltableau met jaartal 1902 boven de oorspronkelijke ingang aan de Agnietenstraat. In het gebouw is nu de islamitische basisschool Ibn-i Sina gevestigd.

U loopt nu de Oogststraat in, richting Klarendalse molen.
16Korenmolen De Kroon, Klarendalse molen - 1870

Wandeling vervolg

Vanuit de Oogststraat steekt u de Klarendalseweg over waarna u rechtdoor de Catharijnestraat inloopt. Aan uw rechterkant ziet u weer de commissiewoningen uit 1860 (zie 5) die we eerder in de Paulstraat hebben bewonderd. U gaat rechtdoor en voorbij de Johannastraat ziet u twee complexen lage woningen, elk met een poort middenin, waar we eerder in de wandeling al even een glimp van hebben opgevangen.
17St Petershofjes, Catharijnestraat, 36 woningen - 1866

Wandeling vervolg

U daalt de Catharijnestraat verder af, passeert de Rappardstraat aan uw linkerhand, en komt dan uit op de Roosendaalseweg. Als u daar even naar links loopt ziet u het neoklassieke verenigingsgebouw van de Rooms-katholieke Werkliedenvereniging St Joseph uit 1896, dat na de Tweede Wereldoorlog in handen kwam van de Katholieke Arbeiders Beweging, en sindsdien staat het pand bekend als KAB-gebouw. Sinds 2001 huist het Posttheater in het gebouw.

Kinder TehuisU loopt weer terug, passeert het kruispunt Roosendaalseweg/Catharijnestraat en gaat dan rechtsaf de Sonsbeeksingel in. U passeert de Paulstraat en in het daarop volgende blok loopt u op nr. 145-147 langs het Kinder Tehuis, dat gebouwd is in 1905, en waar tot in de jaren zestig kinderen werden opgevangen. In 2011 is het pand verbouwd tot vier appartementen. Iets verderop, op nr. 151 was na de Tweede Wereldoorlog het rooms-katholieke kinderhuis Imelda gevestigd. De schrijver (IK) Jan Cremer zat als 7-jarig jochie vlak na de oorlog in 1947 dit kindertehuis. U loopt de Sonsbeeksingel verder af. De wandeling eindig op een klein pleintje, het Elly Lamakerplantsoen, waar u bij café Caspar, links naast en onder modehotel Modez de wandeling kunt afsluiten met een drankje.
18Modehotel Modez - 2012

Verantwoording
Voor de beschrijving van deze wandeling is geput uit het boek van J. Vredeling, Klarendal en het Luthers Hofje. Arnhems eerste volkswijk, Arnhemse Monumentenreeks, nr. 24. 2010. Daarnaast is dankbaar gebruik gemaakt van de zeer rijke website over de geschiedenis van Klarendal: www.oud-klarendal.nl. Alle zwartwit foto's zijn afkomstig van deze site. Op deze site staan ook twee oudere Klarendal-wandelingen (geschreven door Hans te Boekhorst), die behulpzaam zijn geweest bij de samenstelling van deze modernere versie. Verder is gebruikt gemaakt van mooie studies van Wim Lavooij, Twee eeuwen bouwen aan Arnhem (De Walburg Pers, 1990) en Arnhem in beweging. Architectuur en stedenbouw vanaf 1980 (uitgeverij Boekschap, 2014), met veel achtergrondinformatie over Klarendal. Zonder al dit voorwerk was deze wandeling er nooit gekomen. Met deze wandeling door de geschiedenis van de volkshuisvesting is dit mooie materiaal opnieuw tot leven gewekt.