Vanaf 1967 werden in Vlaamse gemeenten, zgn. cultuurraden geïnstalleerd én jeugdraden. Dat waren adviesorganen voor de lokale overheid, pluralistisch samengesteld op grond van de brede waaier aan verzuilde gemeentelijke verenigingen, van sport- over recreatie- tot cultuur. Hier ligt de achtergrond voor het opbouwen van een lokaal cultuurbeleid en lokaal jeugdbeleid.

De context en het vervolg?
Bij de start van België was er maar één echte overheid, de Belgische. Die regisseerde op strakke wijze de “ondergeschikte besturen” - de gemeenten, arrondissementen en provincies - tot gedweeë agenten. Deze top-down aanpak veranderde grondig in de tweede helft van de 20e eeuw. De natiestaat verloor systematisch haar monopolie op macht en beleidsvoering, in twee richtingen. De Europese Unie groeide gestaag tot een overheid met uitgedijde macht. Ook voltrok zich een decentralisatie, via achtereenvolgende staatshervormingen.
De creatie van de drie gemeenschappen en drie gewesten begon met culturele autonomie. Het lokaal cultuur- en jeugdwerkbeleid evolueerden samen met de Vlaamse Gemeenschap (bevoegdheid cultuur etc.) en Gewest (bevoegdheid op gemeenten en provincies - 2001). Met de grondwetsherziening van 1970 kwam er een minister voor Nederlandstalige cultuur en een Cultuurraad van de Nederlandse Taalgemeenschap. Vanaf 1981 werkte een Vlaamse Raad en Regering met daarin een minister van Cultuur (ook voor jeugdwerk). Vanaf 1993 bestond een rechtstreeks verkozen Vlaams Parlement.

De autonomie voor Vlaanderen begon met cultuur en leidde meteen naar een beleid met steun voor culturele initiatieven, ook plaatselijke. Daarbij speelde een expliciete bekommernis voor de cultuurparticipatie (en -educatie). Met een KB uit 1965, later vervangen en uitgebreid door een KB uit 1973, groeide een beleid dat gemeentebesturen met subsidies verleidde om te investeren in cultuurcentra. Afhankelijk van de erkenning (o.a. naar grootte) volgde een loonsubsidie voor de cultuurfunctionaris. Het begin van de ambtelijke cultuurprofessionalisering. Vele gemeenten speelden hierop in. De toewijzing van de subsidie was niet aan strakke criteria verbonden. Een “politieke connectie” gaf vaak de doorslag.

Parallel groeide het bibliotheekbeleid. In 1862 riep de Belgische regering de gemeentebesturen op om met een bibliotheek te beginnen. In 1921 volgde de Wet Destrée. Zo ontstond een omvangrijk netwerk van plaatselijke bibliotheken, veelal privaat en ideologisch verzuild. Het decreet (1978) op het “Nederlandstalig Openbaar Bibliotheekwerk” betekende een ingrijpende wijziging. Gemeentebesturen (behalve de kleinste) werden quasi verplicht tot een Plaatselijke Openbare Bibliotheek in ruil voor personeels- en werkingssubsidies. De vele particuliere bibliotheken verdwenen, aankondiging van een verdere ontzuiling.

Dit beleid functioneerde binnen het Cultuurpact. Daardoor kregen gemeentelijke adviesraden een wettelijke omkadering en geraakten meer verspreid. Vanaf de jaren negentig konden er ook individuele leden zetelen.

In de jaren 70 en 80 werkte het groeiend Vlaamse beleid een erg centralistisch. De decreten m.b.t. bibliotheken en cultuurcentra gaven strakke richtlijnen en beoogden een kwaliteitsverbetering. De schaalvergroting na de fusieoperatie van gemeenten (1976) gaf de lokale besturen ook meer bestuurlijk vermogen.

Vanaf de jaren 80 kwam de klassieke voogdijverhouding (lagere - hogere besturen) onder druk. De gemeentebesturen presenteerden zich als partners eerder dan als ondergeschikte uitvoerders. Het decreet op het gemeentelijk jeugdwerkbeleid (vanaf 1995) illustreerde dit. De Vlaamse overheid verstrekte geoormerkte subsidies, op voorwaarde van een gemeentelijk jeugdwerkbeleidsplan en intens participatieproces. Meteen een drastische wijziging, want Vlaanderen stopte met het subsidiëren van plaatselijk jeugdwerk. Het gemeentebestuur als beleidspartner ontving subsidies mits respect voor de regels van het spel. In 2012 volgde het decreet lokaal cultuurbeleid, met subsidies voor cultuurcentra, bibliotheken, het loon van een cultuurbeleidscoördinator en beperkte extra financiering. Door gebrek aan middelen konden niet alle gemeenten instappen, het aantal groeide langzaam. Het decreet lokaal sportbeleid (2006) voltooide deze aanpak.

Ondertussen vergrootte de Vlaamse overheid het aantal beleidsopdrachten voor gemeentebesturen. Deze klaagden steeds meer over ondraaglijke administratieve verplichtingen, met het “planlastendecreet” (2011) als gevolg. Daarop werden ze vrijgesteld van allerlei sectorale plannen die ze konden verzamelen in één algemeen plan. De geoormerkte subsidies voor cultuur, jeugd en sport bleven wel behouden.

De interne staatshervorming en de gevolgen voor het lokaal cultuur- en jeugdbeleid
Vanaf 2009 organiseerde de Vlaamse overheid interne staatshervorming (einde 2020). De belangrijkste krachtlijnen:
(1) vermindering van de zgn. “planlast” en meer autonomie voor de lokale besturen en
(2) minder overheden en waar mogelijk één loket (met hierbij vooral een reductie van een aantal provinciale bevoegdheden).
De meest zichtbare gevolgen voor het cultuur- en jeugdbeleid waren en zijn:
• het afschaffen (2016) van de decreten lokaal jeugd- en cultuur (en sport-)beleid. De middelen daarvan werden grotendeels geïntegreerd in de algemene financiering van de gemeentebesturen, deze middelen verloren hun zgn. “oormerk” en konden vrijelijk worden aangewend;
• het afschaffen (2018) van de provinciale bevoegdheden m.b.t. de “persoonsgebonden” materies, dus het verdwijnen van het provinciaal cultuur-, jeugd- en sportbeleid. De middelen gingen ofwel naar de Vlaamse overheid ofwel naar de lokale overheid (waar sommige provinciale instellingen waren gevestigd).

Als compensatie voor de verdwenen provinciale inspanningen, werkt de Vlaamse overheid aan enkele decreten die zich op de ondersteuning van regionale cultuur- en jeugdinitiatieven richten. Deze decreten krijgen wellicht in de loop van 2018 hun beslag. Deels wordt dit beleid momenteel al ten voorlopige titel uitgevoerd, voor andere elementen krijgt de wetgeving in 2020 z’n uiteindelijk beslag.
Deze decreten zijn vooral gericht op een projectmatige ondersteuning, hoewel er verschillen zijn voor wat betreft de cultuur- of jeugdsectoren (zie in de respectieve fiches). Voor wat betreft het Tweetalig Gebied Brussel Hoofdstad heeft deze interne staatshervorming vooralsnog geen effect. Daar blijft de oorspronkelijke regelgeving voorlopig werkzaam zodat o.a. de VGC en voor het lokaal cultuurbeleid ook de 19 Brusselse gemeenten hun rol blijven spelen zoals voorheen.
Tekst van prof.dr. Guy Redig