Hermen J. Jacobs

Hermen J. Jacobs (1887 - 1976)


speciaal onderwijs, verstandelijke gehandicaptenzorg


onderwijzer, uitgever, schrijver, ontwikkelaar lesmethoden, speelde inhoudelijk en organisatorisch een cruciale rol in de ontwikkeling van het buitengewoon (speciaal) onderwijs.


* * *


’Opa Boekenschrijver’ was één van de bijnamen die H.J. (Hermen Jan) Jacobs van zijn (achter-) kleinkinderen had gekregen. Als hij thuis was zat hij de meeste tijd aan zijn bureau om boeken en artikelen te schrijven. Daarnaast moest de post beantwoord worden. Dikwijls was er zoveel post dat het niet door de brievenbus kon en dan moest de postbode aanbellen. De studeer-/werkkamer was voor kinderen en kleinkinderen altijd vrij toegankelijk. Zij mochten er boeken lenen en lezen. Voor hen was de grote rij boeken met sagen en legenden uit allerlei landen erg aantrekkelijk.

Secretaris/penningmeester
Die grote studeerkamer was ook wel nodig gezien zijn functie als secretaris en penningmeester van verschillende verenigingen. Zo was hij, naast zijn baan als hoofd van een school voor buitengewoon onderwijs in Den Haag, jarenlang bestuurslid van de Stichting voor Buitengewoon Onderwijs, de Centrale Vereniging voor Gezondheidskolonies voor Zwakzinnigen, de Stichting Dr. Schroeder van der Kolk, en van Uitgeverij Haga had hij de dagelijkse leiding. In genoemde besturen vervulde hij meestal de functie van secretaris of secretaris/penningmeester.
Daarnaast was hij dertig jaar lang eindredacteur van het Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs. Jacobs zorgde ervoor dat de verschillende organisaties goed bleven draaien. Het ontbrak hem daarbij niet aan creativiteit. Zo zorgde hij voor de financiering van de eerste hoogleraarszetel in de orthopedagogiek aan de Universiteit van Utrecht. Het door hem in de jaren vijftig gestichte fonds draagt zijn naam.

Jan Ligthart
Hermen Jan Jacobs was naar zijn vader vernoemd, een zelfstandige ondernemer. Hij verzorgde recepties bij de adel en de gegoede stand van Den Haag. Zo heeft hij zijn latere vrouw, Johanna Cornelia Siljee, ontmoet. Zij was dienstmeisje bij de familie Schimmelpenninck van der Oye van de Poll. Zij trouwden in 1883. Uit dit huwelijk werden vijf kinderen geboren. Hermen werd als helft van een tweeling geboren op 1 april 1887. Bij grote recepties werd moeder als dienster uitgeleend. Als jongetje speelde hij in het paleis van Anna Paulowna aan de Kneuterdijk. Hij mocht dan met familie mee als die daar ging schoonmaken.
Toen Hermen jr. vijf jaar oud was, overleed zijn vader en moeder had vervolgens de taak het gezin van vijf kinderen groot te brengen. Zij kreeg een agentschap van theehandel P.D. Schilte aan de Groenmarkt te Delft. Daarnaast hadden zij en haar man ’geïnvesteerd’ in vier kleine arbeidershuisjes en daarvan ontving zij 8 x ƒ 2,50 per week aan huur. Haar vijf kinderen brachten de thee rond naar de klanten. Hermen was de oudste zoon in dit gezin en mocht doorleren. In 1901, op veertienjarige leeftijd, deed hij toelatingsexamen voor de ’Normaalschool voor onderwijzers’. Jan Ligthart was docent Nederlands aan deze opleiding. Hij werd een voorbeeld voor Hermen Jacobs. De invloed van Jan Ligthart zou, onder meer via het zaakonderwijs en de leesboekjes, herkenbaar blijven.

Geheelonthoudersbond
Fietsen was een van de hobby’s van Hermen. Als kwekeling maakte hij lange fietstochten. In Duitsland leerde hij op zijn fietstochten de belangrijke betekenis van jeugdherbergen kennen. Niet voor niets werd hij een warm pleitbezorger van meerdaagse schoolreisjes met overnachtingen in jeugdherbergen. Jan Ligthart attendeerde de kwekelingen ook op het heidehuisje Sunny-Home in Ede. Jacobs organiseerde vervolgens fietstochten en overnachtingen naar dit vakantiehuisje.
Jan Ligthart en Hermen Jacobs konden goed met elkaar opschieten. Zij bleven via ontmoetingen en brieven met elkaar in contact. Tijdens zijn opleiding was Hermen bestuurslid van de kwekelingenbond Ons Eibernest, verspreidde de Kweekelingen Almanak en richtte in 1903 de Haagse Kwekelingen Geheelonthoudersbond (KGOB) op. Later zou een landelijke bond ontstaan met W. Banning als secretaris. Tijdens zijn opleiding tot onderwijzer had Hermen zijn vriend Jaap van Praagh en zijn toekomstige vrouw Jo Brands leren kennen. Zij was eveneens lid van de KGOB. Op 13 september 1911 trouwde Jacobs met Jo Brands en een dag later vertrokken zij met de Prins Maurits naar zijn nieuwe betrekking in Paramaribo. Uit dit huwelijk werden drie kinderen geboren: Johanna Cornelia (1912), Maria (1916) en Hermen Jan (1922).

Suriname
Na het behalen van zijn onderwijsbevoegdheid werd Hermen tijdelijk onderwijzer aan de school aan de Hoefkade. In 1907 kreeg hij vervolgens een vaste aanstelling bij de Openbare Lagere School aan de Van Dijckstraat. Het salaris bedroeg ƒ 38,-- per maand. Hermen hield van reizen, avontuur en uitdagingen. Dat heeft zeker zijn keuze bepaald om in 1911 naar Paramaribo te vertrekken. Daar had hij een aanstelling aan de Koningin Emmaschool, een ’school voor onvermogenden’.
De Nederlandse lesstof stond hier ver af van zijn leerlingen en daarom begon hij zelf leesboekjes te schijven voor het Surinaamse onderwijs. Materiaal was er genoeg voorhanden. Het schoolmuseum met leeszaal was namelijk in zijn school gevestigd. Het zelfstandig en doortastend optreden viel overigens bij de inspectie niet in goede aarde. Daar kwam nog bij dat Jacobs niet aarzelde om ’misstanden’ aan de kaak te stellen. Vooral de kinderen afkomstig uit arme gezinnen werden nogal eens in de ’gegoede’ huishoudens uitgebuit. Jacobs klom dan in de pen en schreef hierover in de plaatselijke krant onder de kop ’Kinderslavernij in Suriname’. In Suriname kende men de zogenaamde ’kweekjes’. Een kweekje was een pleegkind, doorgaans een negermeisje van de plantage, dat door vreemden in huis werd genomen om daar allerhande werkzaamheden te verrichten. Jacobs bekritiseerde dit in de krant. Uiteindelijk leidde dat tot een onderzoek naar de ’opvoeding en verzorging der kweekjes’.

Uitgeversmaatschappij Haga
Na terugkeer in Nederland werd hij onderwijzer bij P.H. Schreuder. In 1933 werd hij benoemd tot hoofd van een school voor buitengewoon onderwijs in Den Haag. Hiernaast werd hij directeur van de Avond-Nijverheidsschool voor meisjes. Op de school van P.H. Schreuder en later eveneens op zijn eigen school werden tal van leermethodes voor het onderwijs ontwikkeld en gepubliceerd. Op . initiatief van Jacobs werd in 1919 besloten de Uitgeversmaatschappij Haga te stichten die tot 1958 de uitgave van het Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs zou verzorgen en vele leermaterialen zou uitgeven.
Uitgeverij Haga werd zo dé gespecialiseerde uitgeverij voor het buitengewoon onderwijs. Publicaties van Jacobs die niet gericht waren op het buitengewoon onderwijs, maar bijvoorbeeld op het voortgezet onderwijs, liet hij verschijnen bij andere uitgeverijen zoals bij Wolters in Groningen, W.J. Thieme te Zutphen en De Bussy in Amsterdam. Toen Jacobs constateerde dat er weinig geschikte ontspanningslectuur was voor de leerlingen van de scholen voor buitengewoon onderwijs, ging hij een eigen weekblad uitgeven. Dit weekblad Voor de jeugd stelde hij grotendeels zelf samen.

Er zijn sterke aanwijzingen dat hij in het voorjaar van 1944, na contact met hoofdinspecteur Van Houte, zijn archief en het archief van de Vereeniging van Onderwijzers en Artsen vernietigde. De bezetter probeerde namelijk de adressen van scholen en (oud-) leerlingen van het buitengewoon onderwijs in handen te krijgen. In de nationaal-socialistische ideologie was er geen plek voor mensen met een beperking.
In 1947 nam Jacobs afscheid als hoofd van de school, maar hij bleef actief in de Stichting voor Buitengewoon Onderwijs, de Vereeniging Zorg voor het Achterlijke Kind, de Stichting Dr. Schroeder van der Kolk, de Centrale Vereeniging voor Gezondheidskolonies voor Zwakzinnigen, en als eindredacteur van het Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs.

De Stichting Hermen J. Jacobsfonds, opgericht in 1965, ondersteunt onderzoek dat bijdraagt aan de kwalitatieve verbetering van het speciaal onderwijs, bijvoorbeeld de didactisch onderwijskundige aanpak. Ook ondersteunt zij de introductie van nieuwe programma’s in het speciaal onderwijs. Informatie over de aanvraagprocedure staat op de website van de stichting.


Tijdlijn
1902 Bestuurslid kwekelingenbond Ons Eibernest.
1903 Oprichter en voorzitter van de Haagse Kwekelingen Geheelonthoudersbond.
1910 Samensteller en verspreider van de Kweekelingen Almanak 1910.
1911 Benoeming aan de Emmaschool te Paramaribo.
1916 Benoeming als onderwijzer aan de school van P.H. Schreuder. Lid van de Vereeniging van Onderwijzers en Artsen.
1917 Bestuurslid vereniging Zorg voor het Achterlijke Kind. Bestuurslid van de afdeling Den Haag van de Vereeniging van Onderwijzers en Artsen.
1919 Oprichter van de N.V. Uitgeversmaatschappij Haga. Hij krijgt de dagelijkse leiding over de uitgeverij.
1922 Oprichter, redacteur en uitgever van het weekblad Voor de Jeugd.
1929 Bestuurslid Centrale Vereeniging voor Gezondheidskolonies voor Zwakzinnigen. Start gesubsidieerde dagopleiding, de afdeling Voortgezet buitengewoon onderwijs.
1933 Aanstelling als hoofd van de school voor buitengewoon lager onderwijs aan de Griftstraat. Bestuurslid Stichting voor Buitengewoon Onderwijs. Lid redactie Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs.
1934 Docent bij de vakopleiding voor het buitengewoon onderwijs. Bestuurslid, secretaris, van de Stichting voor Buitengewoon Onderwijs.
1936 Bestuurslid, secretaris-penningmeester, van de Stichting voor Buitengewoon Onderwijs.
1937 Eindredacteur van het Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs. Lid redactie studieboekenreeks Afwijkende kinderen.
1946 Bestuurslid, secretaris, van de Centrale Vereeniging voor Gezondheidskolonies voor Zwakzinnigen.
1947 Pensionering als hoofd van de school.
1948 Vicevoorzitter van de Stichting Dr. Schroeder van der Kolk.
1951 Ridder in de Orde van Oranje Nassau.
1960 Laatste publicatie in Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs en Orthopedagogiek. Neemt na 25 jaar afscheid als eindredacteur van het Tijdschrift voor Buitengewoon Onderwijs en Orthopedagogiek.
1962 Erelid van de Centrale Vereeniging voor Gezondheidskolonies voor Zwakzinnigen.
1965 Treedt uit het bestuur van de Stichting voor Buitengewoon Onderwijs.
1967 Erelid van de Stichting Dr. Schroeder van der Kolk.
1976 Hermen J. Jacobs overleed op 10 augustus van dit jaar, slechts enkele maanden na zijn vrouw.

Deze biografische schets is als bijlage opgenomen bij het proefschrift van Jan Brandsma, Strijdmakkers: ontstaan, groei en professionalisering van het Buitengewoon Onderwijs in Nederland, ca. 1895-1950, Rijksuniversiteit Groningen, 2022.


Publicatiedatum: 29-05-2020
Datum laatste wijziging :18-02-2022
Auteur(s): Jan Brandsma,
Links



design by Anne Van De Genachte / built by Dutchlion 2015 / Onderhoud door Rstyle