Arnold Toynbee (1852-1881) werd slechts 30 jaar, maar verwierf desondanks aanzien als academicus. Hij doceerde economische geschiedenis in Oxford, waar hij zich kritisch uitliet over de om zich heen grijpende industriële revolutie. The effects of the Industrial Revolution prove that free competition may produce wealth without producing well-being, was zijn centrale boodschap. De groeiende armoede raakte steeds meer geconcentreerd in de stedelijke arbeidersbuurten. Daar pastte geen onverschilligheid tegenover. Zo kwam hij er toe om zijn eigen studenten tot een daadwerkelijk engagement aan te zetten.
Op basis van ideeën van Edward Denison (1840-1870) pleitte hij voor University Extension, een bijna outreachende vorm van leren, waarin studenten in een vorm van vrijwilligerswerk hun kennis rechtstreeks zouden inzetten voor armere bevolkingsgroepen. Studenten zouden zo ook oog krijgen voor de dagelijkse leefomstandigheden. De confrontatie met de benarde maatschappelijke situaties zou niet alleen hun sociale verantwoordelijkheden aanscherpen, maar op den duur ook klassentegenstellingen effectief kunnen overbruggen. Dat idee – door Toynbees geestverwant, de Anglicaanse priester en sociaalhervormer Samuel Barnett, later omschreven als Practical Socialism (1888) – sloeg zowel in Oxford als in Cambridge enorm aan, en daardoor kreeg dit snel ook internationale uitstraling.

Na Toynbees dood liet Barnett de University Extension doorgroeien. Het werd niet alleen studeren ten dienste van het volk, het werd ook – tenminste voor één jaar - wonen tussen het gewone volk: University Settlement. Daardoor zou het verankeren van de academici in de arbeidersbuurten sneller gaan en konden ze ook meer bereiken. In 1884 werd dan, na een lange aanloop, in Barnetts parochie in East End te Londen Toynbee Hall geopend, een buurtcentrum dat overigens nog steeds draait. Afgestudeerde academici gingen er wonen – hadden elders hun reguliere baan – en werkten er aan buurtondersteuning en volksontwikkeling. Zij bestudeerden de levensomstandigheden en behoeften en op basis daarvan organiseerden ze activiteiten waarin vorming, gemeenschapsontwikkeling en sociaal-maatschappelijke strijd aan elkaar werden gekoppeld. Sociale hervormingen werden uitgetekend. Men streed voor verandering van de armenwetgeving, pensioenrechten en de verbetering van de leef- en woonomstandigheden. Toynbee Hall werd zo al snel het toonaangevende voorbeeld van volksontwikkeling dat in de Verenigde Staten en Europa werd nagevolgd.

In België zijn eind negentiende eeuw een tiental door Toynbee-geïnspireerde initiatieven tot stand gekomen. De beweging om vanuit de universiteit volksklassen te helpen emanciperen startte in 1892 met de oprichting van "Hooger Onderwijs voor het volk uitgaande van de Gentsche hoogeschool". Samen met Pieter Tack tekende de progressief-liberaal Lodewijk de Raet voor dit – ook door Vlaamse ontvoogding ingegeven – initiatief. Dat werd al snel elders overgenomen, ook door franstaligen. Dit elan van het eerste uur had echter maar een korte adem – men bereikte slechts een handvol betere middenklassers! Toch bloedde dit werk niet helemaal dood. De Katholieke Vlaamse Hogeschooluitbreiding van 1898 bestaat nog!

Ook in Nederland was de weerklank van Toynbees-ideeën groot. Zowel Helene Mercier als Emilie Knappert reisden naar Londen en droegen de volksontwikkelingsideeën in Nederland actief uit. Mercier voegde een eigen inspirerend hoofdstuk toe aan de vertaling van Barnetts Uitvoerbaar Socialisme in 1890. Zowel Mercier als Knappert waren nauw betrokken bij het eerste Nederlandse Volkshuis in 1894 in Leiden, waarmee de kiem werd gelegd voor een lange traditie van volksontwikkeling via club- en buurthuizen en het sociaal-cultureel werk. Alleen het idee om ook echt in achterstandswijken te gaan wonen, is bij de betere standen niet echt ingeburgerd geraakt.