Het wonder van Sint-Maarten Els Rose (red)
Het wonder van Sint-Maarten
Utrecht een gelukkige stad

Amsterdam University Press, Amsterdam, 2022
ISBN 9789463722766
€ 24.99
Bestellen
eerste   vorige   overzicht   volgende   laatste
De stad Utrecht viert dit jaar (2022), dat het 900 jaar geleden stadsrechten kreeg. Dit jubileum is aanleiding geweest om deze bundel uit te brengen over de patroonheilige van de stad. Bij de titel Het wonder van Sint Maarten zullen de meeste mensen waarschijnlijk denken aan de ontmoeting van Sint Maarten met de arme bedelaar bij de stadspoort van Amiens. Hij sneed zijn soldatenmantel in tweeën, gaf een helft aan de bedelaar en zag ’s nachts in een droom Christus gehuld in het weggegeven stuk.
Dit wonder speelt een voorname rol in woord en beeld in het prachtig geïllustreerde boek, maar niet de hoofdrol. Die is weggelegd voor een ander wonder, dat Sint Maarten vele eeuwen na zijn dood verrichtte ten gunste van de inwoners van Tours, waar hij bisschop was geweest. <>br />Als patroonheilige van de stad beschermde hij hen bij een inval van de Noormannen in 903. De Utrechtse bisschop Radboud (bisschop van 899/900 tot 917) heeft in de tiende eeuw op niet aflatende wijze dit wonder van Sint Maarten onder de aandacht gebracht van de Utrechtse bevolking en Tours ten voorbeeld gesteld hoe een patroonheilige het welzijn van de stad kan bevorderen. Utrecht verkeerde in een soortgelijke situatie, omdat deze stad ook te lijden had gehad onder invallen van de Noormannen. De economische en politieke situatie was zelfs zo onzeker, dat Radboud weliswaar bisschop van Utrecht was, maar al die tijd in Deventer resideerde. Pas zijn opvolger Balderik zou zich weer in Utrecht vestigen.

Inzet boek
Het boek Het wonder van Sint is voortgekomen uit het onderzoeksproject ‘Citizenship discourses in the Early Middle Ages’. In het denken over burgerschap werd in de vroege middeleeuwen een bijzondere plaats toegekend aan de patroonheilige. Deze ‘bijzondere medeburger’ zorgde voor verbinding in de stad en gaf de stedelingen een eigen identiteit. In het boek wordt nagegaan hoe Sint Maarten dit door de eeuwen heen klaar speelde en als patroonheilige mensen met verschillende achtergronden inspireerde om te bouwen aan een gelukkige stad. Daartoe worden twee perioden met elkaar vergeleken: in de tiende eeuw gaf bisschop Radboud een belangrijke impuls aan de toen reeds bestaande verering van Sint Maarten. En in de eerste decennia van de huidige eeuw is de populariteit van Sint Maarten zowel in Tours als in Utrecht opvallend gegroeid. Middeleeuwse tradities en gebruiken werden omgevormd en nieuwe wijzen van herdenken ontwikkeld.

Het wonderverhaal
Het boek bestaat uit drie delen. Kern van het eerste deel is een geschrift van bisschop Radboud, ‘Het wonderverhaal van Sint-Maarten’, waarin hij schetst hoe de heilige zijn eigen bisschopsstad Tours heeft beschermd tegen de Noormannen. Hoofdstuk twee bevat zowel de oorspronkelijke Latijnse tekst als een Nederlandse vertaling. Els Rose schetst in het eerste hoofdstuk de omstandigheden waarin deze tekst geschreven is en de persoonlijke achtergrond van Radboud en trekt in het derde hoofdstuk enige burgerschapslessen. Ze laat zien, dat Radboud als geleerde bisschop in eerste instantie zijn mede-geestelijken op het oog had bij het schrijven van het wonderverhaal, maar na drie hoofdstukjes van stijl veranderde en onopgesmukt het verhaal vertelde. Is de tekst ook bedoeld geweest als preekvoorbeeld? In ieder geval wilde Radboud de lezers voor ogen houden hoe een stad baat heeft bij de aanwezigheid van heilige relieken en wat het van een stadsgemeenschap vraagt om de gedachten van een heilige in ere te houden.

Breder perspectief
Het tweede deel plaatst de tekst van bisschop Radboud in een breder perspectief. Megan Welton beschrijft hoe zijn opvolger bisschop Balderik van Kleef (897- 975) in zijn lange ambtsperiode werkte aan de herbouw van de stad door nieuwe verdedigingsmuren aan te leggen en relieken van de heiligen Agnes en Benignus naar Utrecht te laten overbrengen. Maar ondertussen bleef de band met Sint Maarten nauw, getuigen enige oorkonden uit deze tijd.
Leo Lousberg en Anthony Zielhorst belichten een ander werk van bisschop Radboud. Hij schreef namelijk ook een complete dag- en nachtofficie ter ere van Sint Maarten. Radboud is daarmee ook de eerste bij naam bekende componist van Nederland.

Nieuwe tradities en praktijken
In het derde deel van het boek wordt de sprong naar het heden gemaakt. Els Rose beschrijft de meest recente ontwikkelingen in de Sint-Maarten-tradities in Tours en Utrecht. In beide steden wordt gezocht naar een verbinding tussen hedendaagse samenlevingsvormen en maatschappelijke noden enerzijds en de middeleeuwse patroonheilige met zijn legenden en tradities anderzijds. Sint Maarten krijgt daarbij een nieuwe gedaante. Hij wordt uit de specifiek laatantieke, christelijke traditie getild en voorzien van nieuwe accenten. Zo verschijnt hij in Tours als ‘moderne held’, die de humanistische waarde van delen-zonder-iets-terug-te-verwachten belichaamt.
In Utrecht ligt het accent meer op het bevorderen van sociale cohesie tussen verschillende bevolkingsgroepen. Vanaf de jaren negentig van de vorige eeuw was het lampionlopen op 11 november al overgewaaid uit andere delen van het land. Dat werd in 2011 geïncorporeerd in een nieuwe traditie, de Sint Maarten Parade, waarin handgemaakte lampionnen en straatmuziek gecombineerd worden. Blikvanger is de Sint-Maartenslichtsculptuur van wilgentenen en Japans papier. Maar voorop staat, dat de parade een vorm van gemeenschapskunst is, waaraan allerlei mensen en groepen kunnen meedoen. Zelfs in coronatijd ging de parade in gewijzigde vorm door, virtueel (2020) en in Leidsche Rijn (2021).
Kees de Groot plaatst in het slothoofdstuk enige godsdienstsociologische kanttekeningen bij dit verschijnsel. Interessant zijn de opgenomen ooggetuigenverslagen van enige studenten culturele antropologie. Tot hun verbazing speelde bij veel deelnemers aan de parade noties mee, die verbonden werden met de figuur van Sint-Maarten: delen, saamhorigheid, iets typisch Utrechts. Misschien is dat wel het echte wonder van Sint-Maarten: dat hij ook mensen aanspreekt en verbindt, die niet meer bewust in de christelijke traditie staan. Daar ligt ook het belang voor het sociaal werk. De Sint Maartenviering in Utrecht is een interessant experiment om bevolkingsgroepen bij elkaar te brengen en zo eenheid in de stad te brengen.

Jan Maasen

Beoordeling
Historische relevantie
● ● ● ● ●
Relevantie sociaal werk
● ●○ ○ ○
Leesbaarheid
● ● ● ● ○
Illustraties
● ● ● ● ●


eerste   vorige   overzicht   volgende   laatste