We draaien even terug naar 2016, toen De Vaart. De Vaart, een inloopcentrum voor daklozen in Antwerpen staat centraal in het hevig debat. De toenmalige Antwerpse schepen van Sociale Zaken zet in op een tender met oog op het openbreken van de monopoliepositie van historisch verankerde actoren. Rode lap is de interesse van G4S-care, een onderafdeling van een internationaal beursgenoteerd bedrijf gespecialiseerd in beveiliging. Samen met Hotelgroep Corsendonck tekenen ze in op de tender. Dat net in de daklozenopvang winst zou te halen zijn en ook de kwaliteit van opvang zou verbeteren is een doorn in het oog van sociaal werkers en het middenveld.

Door middel van tendering organiseert de overheid een markt waarin meerdere actoren in concurrentie met elkaar kunnen gaan. Dé motieven voor marktwerking zijn het verhogen van effectiviteit en efficiëntie, meer responsiviteit ten aanzien van de noden van de burger en keuzevrijheid. Kortom, marktwerking in de sociale sector zegt iets over verschuivende verhoudingen tussen publieke actoren, private vzw’s en commerciële spelers.
De klassieke bureaucratie zou log en inefficiënt zijn bij het oplossen van maatschappelijke problemen. De vrije markt wordt gezien als een sturingsmechanisme. Eigen aan marktwerking is dat sociaal werkers zich concurrentieel weten te positioneren tot (overheids-) opdrachten. Marktwerking gaat ook samen met de vraag naar sociale innovatie.

Ondanks de ophef is marktwerking helemaal niet nieuw. Vaak wordt vergeten dat het welzijns-en gezondheidsbeleid vrij liberaal is en al marktwerking kent. We kiezen zelf onze huisarts, gaan naar het ziekenhuis van eigen voorkeur, wisselen van tandarts, gaan naar een private therapeut of gaan bij verhuis van één van onze ouders naar een woonzorgcentrum op zoek naar het meest geschiktste. Nieuwe mechanismen zoals het persoonsvolgend budget of het zorgbudget voor ouderen breidt deze vrije keuze uit naar terreinen waar aanbodgericht werken tot voor kort de norm was.

2004 was eerste kantelpunt. Actieve begeleiding en opvolging van het zoekgedrag van werklozen werd uitbesteed via een tender. Later volgden andere sectoren. Het Gentse Forensisch Psychiatrisch uitbesteed aan een internationale onderneming die in zee ging met een Nederlandse zorggroep en enkele lokale voorzieningen met expertise op het terrein, is een bekend voorbeeld. In de ouderenzorg is een groeiend segment van het aanbod in handen van binnenlandse en buitenlandse commerciële spelers.
Recent groeit de belangstelling voor Social Impact Bonds (SIB). Dit is een samenwerkingsmodel tussen een impact investeerder en een overheid. Impact Bonds richten zich op complexe maatschappelijke problemen waar bestaand beleid en organisaties geen oplossing voor vinden. De ‘pay for succes’ formule legt de nadruk op meetbare impact. Succes betekent het vooropgestelde resultaat opleveren én een besparing op andere uitgaven genereren.

Koken kost geld. Een aanzienlijk deel van de investeringskost van sociaal werk is niet subsidieerbaar. De overheid stuurt de vraag naar meer privékapitaal van financiële instellingen, privaat-publieke samenwerkingsverbanden en vastgoedbedrijven. Dit is geen garantie op kwaliteit. De effectiviteit van de vele tenders is onduidelijk wegens grote versnippering en gebrek aan monitoring. Net voor de meest kwetsbare groepen zijn de resultaten niet gunstig. Een eerste auditrapport van het FPC was ronduit onvoldoende. Marktwerking daagt sociaal werk uit. Internationaal onderzoek spreekt van twee moeilijk verenigbare logica’s: een logica van de markt en een logica van sociaal werk. Marktwerking heeft ook effecten op de sociale professional: meer standaardisering, meer routines, druk op meer productiviteit en meer vragen naar verantwoording. Krachtlijnen van sociaal werk, zoals nabijheid en politiserend werken, komen onder druk te staan.

Terug naar de Antwerpse daklozenzorg. G4S care en hun partners haakten af wegens fouten in het aanvraagdossier. Ondertussen zet marktwerking zich door. De kritische stem van sociaal werk is meer dan ooit nodig.