Toelichting van Sjoerd Karsten in het Biografieportaal:

Waarom een biografie van Adriaan Gerhard? De ‘rode bovenmeester’, Adriaan Gerhard (1858-1948), was tot aan de jaren dertig van de vorige eeuw een begrip onder vrijdenkers, in de onderwijswereld en de politiek. Al op jonge leeftijd werd hij hoofd van een volksschool in de Jordaan, waar hij ook zelf was opgegroeid. Adriaans vader, een luxe kleermaker, gold als de stamvader van het socialisme in Nederland. Adriaan trad al vroeg in zijn voetsporen en behoorde in 1894 tot een van de twaalf oprichters (‘apostelen’) van de Sociaal-Democratische Arbeiders Partij (SDAP), de voorloper van de huidige Partij van de Arbeid, en was van 1913 tot 1931 lid van de Tweede Kamer voor de SDAP. Bovenal ontwikkelde hij zich tot een consequente vrijdenker die het belangrijk vond dat kinderen op school leerden zelfstandig te denken. Als vrijdenker had hij een afkeer van dogma’s en ging hij voorop in de strijd voor gewetensvrijheid in het door en door christelijke Nederland. Hij maakte er een levenswerk van om aan te tonen dat de ‘ongelovige’ ook een goed gefundeerde moraal kon hebben.

In de geschiedschrijving over de socialistische, maar ook de humanistische beweging is Adriaan Gerhard onderbelicht gebleven. Een verklaring kan zijn dat hij voor de socialistische beweging te vaak eigenzinnig in zijn denken en handelen was. De meeste voormannen van het socialisme daarentegen kenden heel veel minder twijfel of nuance, waren dogmatischer. Over zijn vader is wel een biografie geschreven, door Dick Nas met de toepasselijke titel ‘Koerier van een nieuwe tijd’. Daarin komt zijn vader naar voren als een heel belangrijke grondlegger van het socialisme in Nederland, maar wel eentje die bepaald niet de uitstraling had van een romantische revolutionair, zoals Domela Nieuwenhuis en later Troelstra. Net als zijn vader was Adriaan Gerhard meer een bedachtzaam en tolerant mens. Hij was meer een vrijdenker dan socialist, maar ook binnen die beweging was hij niet representatief. In veel politieke en theologische kwesties was hij veel milder dan de meeste andere vrijdenkers. Over hem verscheen in 1994 een sympathieke, heel korte biografie ter gelegenheid van het 35-jarige bestaan van het A.H. Gerhardhuis, een humanistisch bejaardenhuis in Amsterdam. Die was van de hand van Jasper Groos met een voorwoord van de bekende PvdA-politicus en toenmalige VARA-voorzitter Marcel van Dam.

Mijn doel als biograaf was een veel uitvoeriger beeld te schetsen van een bijzonder persoon, die in geen enkel hokje paste, maar wel nauw verweven was met belangrijke figuren en gebeurtenissen in drie werelden: die van socialisten, humanisten en pedagogen. Adriaan Gerhard stond voor een soort eigenwijs humanisme, zuiver en ook streng. Hij was meer een ethisch dan een politiek denker. Sommige van zijn opvattingen doen gedateerd aan, hij was immers ook echt een kind van zijn tijd, maar zijn manier van denken is nog steeds actueel. Volgens hem heeft niemand de waarheid in pacht en moeten we er steeds van uitgaan dat nieuwe ervaringen zelfs de meest hechte kennis weer op losse schroeven kunnen zetten.

Zijn laatste aansprekende politieke daad was het bedanken voor de PvdA uit protest tegen haar steun aan de ‘politionele acties’ in Indonesië. Vlak voor zijn dood keerde hij nog terug bij de partij. Hij stierf in 1948, enkele maanden nadat hij nog groots in Krasnapolsky was geëerd als vooraanstaande vrijdenker, socialist en pedagoog.